Put do autonomije Vojvodine i nazad

Vojvodina najveći deo istorije nije predstavljala politički subjekat. Zapravo, tokom prvog milenijuma različiti delovi onoga što geografski smatramo Vojvodinom (Banat, Bačka, Baranja, Srem) bili su neretko delovi poseda različitih gospodara. Bačka je tako ostala van Rimskog carstva, Srem je skoro pet vekova bio pod vlašću Rimljana, a Banat tek vek i po. U međuvremenu, pre ili kasnije, teritoriju Vojvodine naseljevaju brojna plemena Dačana, keltskih Boja i Gepida, Amanita, Jaziga, odnosno Sarmata i mnogih drugih naroda, uz povremene napade i okupaciju od strane Huna i drugih ratničkih plemena. U šestom veku, Vojvodinom će zavladati Avari, koji su se tu održali sve do početka devetog veka, kada ih uništavaju Franci, što ostavlja prostor i za prodor Bugara, koji vladaju većim delom Vojvodine sve do dolaska Mađara dva veka kasnije. Pod vlašću mađarske vlastele Vojvodina je bila duže od četiri veka, nakon što je okupira Osmansko carstvo. Pod turskom vlašću Vojvodina provodi tek vek i po, mnogo kraće nego južnoslovenske zemlje južno od Save i Dunava, što je podatak kritičan za razumevanje specifičnosti kulturno-istorijskog i ekonomskog, ali i političkog i nacionalnog razvoja Vojvodine.

Ono što je Vojvodinu karakterisalo kroz istoriju je nekoliko faktora. Prvo je njena geografija – Vojvodina i njen razvoj obeleženi su velikim plovnim rekama, koje su ili služile kao vodiči u seobama stanovništva ili kao plovni putevi ili kao međaši naseljavanja, a značajno su doprinosile privrednom razvitku i obezbeđenju neophodnih vode i hrane. Drugi faktor je perifernost Vojvodine. I u Rimskom i u Vizantijskom, u Franačkom i Bugarskom carstvu, u mađarskoj ili austrijskoj državi ili Avarskom kaganatu, Vojvodina je uvek bila najperifernija periferija. Iako je značaj rimskog Sirmijuma bio nesumnjiv, ipak je on bio samo jedna oaza blizu nemirne granice i pustoši. Dalje, od praistorije i rane istorije Vojvodina je predstavljala jednu izrazito etnički mešovitu sredinu. Vojvodina je, takođe, veliki deo istorije predstavljala lako osvojivo i vojno teško odbranjivo područje – usled nepregledne ravnice i činjenice da se svima nalazila na putu, ali i područje ne previše poželjno za život (do isušivanja u 18. veku bilo je prvenstveno močvarno područje puno zaraza od kojih su mnogi kolonisti – recimo oni iz Katalonije i Sicilije, pa i iz nemačkih zemalja naseljeni početkom 18. veka masovno umirali).

Iako su još u Starom veku drevni narodi prvenstveno u Bačkoj uspevali da očuvaju svoje samostalne države, a slovenska plemena povremeno izbore delimičnu samostalnost od Avara, Franaka i Bugara, prvi put kao politički jedinstvena celina Vojvodina se izdvaja neposredno nakon početka turskih osvajanja i opadanja moći ugarske države – od 1526. do 1527. na području Vojvodine, sa sedištem u Subotici postoji samostalna država na čijem čelu je bio car Jovan Nenad. Radilo se o državi koja je nastala pod uticajem seljačkog ustanka pod vođstvom Đerđa Dože, neposredno nakon poraza mađarske vojske u bici na Mohaču.

Novostvorenu državu su priznavali i Habzburzi i zapadne sile, ali ne i oslabljena mađarska vlastela. U svojoj osnovi vojska cara Jovana Nenada imala je borbu protiv osmanskih osvajanja, ali je država bila verovatno jedna od prvih seljačkih i nadnacionalnih država, što već oslikava poznati karakter Vojvodine. Nažalost, nakon što careva vojska biva upotrebljena u međusobnim sukobima Habzburga i mađarske vlastele, car biva ubijen, a država uništena. Ovo je verovatno prvi savremeni primer u nizu mnogih koji će slediti da stanovništvo Vojvodine bude zloupotrebljeno za borbu između različitih interesnih grupa (i u doba Rimljana mogli bismo naći slične primere).

Istorija moderne Vojvodine započinje proterivanjem turske vojske krajem 17. i početkom 18. veka (prvo iz cele Baranje i Bačke i severnog Srema, zatim iz ostatka Srema i iz Banata). Oslobođene teritorije bile su bez vlasnika i gotovo bez stanovništva, pa je bečki dvor podelio zemlju dvoru bliskim velikašima i započeo kolonizaciju iz svih zemalja nad kojim je imao vlast. Već krajem 18. veka Vojvodina dobija svoj puni evropski i multietnički karakter. Spontano naseljavanje nastavlja se tokom čitavog 19. veka, pa i kasnije.

Osamnaesti vek protiče u borbama ugarske vlastele za vraćanje privilegija i vlasti nad Vojvodinom, a bečki dvor sve češće koristi pravoslavne doseljenike iz Srbije i drugih delova Osmanskog carstva kao oruđe u sukobu sa mađarskom vlastelom i narastajućim građanskim (trgovačko-zanatskim) slojem. Politički sukobi naročito narastaju nakon francuske buržoaske revolucije, a oblikuju ih i odnosi Austrije sa Turskim i Ruskim carstvom. Koristeći religijsku povezanost, panslovenski utopizam i prostor koji se uspostavlja kroz obrazovni sistem, uticaj Rusije na pravoslavno stanovništvo Vojvodine postaje sve snažnije, a u prilog mu ide i arogantna nacionalna isključivost mađarske aristokratije, koja pristaje samo na nacionalno i jezički homogenu Mađarsku. Već krajem 18. veka javljaju se prvi zahtevi za teritorijalnom autonomijom pravoslavnog stanovništva, pri čemu još uvek postoji sveže sećanje na austrijske vojne intervencije u Srbiji krajem 17. i početkom 18. veka, odnosno nada da se uz pomoć austrijske vojske može osloboditi Srbija, koja bi onda ili bila samostalna, ili bi imala značajnu autonomiju u okviru Austrijskog carstva.

Ne postoji jedinstvo među pravoslavnom elitom u Vojvodini. Neki, kao Sava Tekelija, vide budućnost pravoslavnog stanovništva kroz blisku saradnju sa Mađarima (kasnije je na sličnoj poziciji bio i Jakov Ignjatović), dok crkveni lideri, kao i deo plemstva pravoslavnog porekla, stoji na stanovištu neprikosnovene saradnje sa bečkim dvorom. Među nepravoslavnim nemađarskim stanovništvom gotovo da u to vreme, na prelazu 18. u 19. vek, pa i tokom prve polovine 19. veka, još nema tragova nacionalnog pokreta i oni listom stoje na strani mađarske aristokratije.

Spomenimo da sve do druge polovine 19. veka i nastanka samostalne srpske države među pravoslavnim stanovništvom u Vojvodini doseljenim iz Turske dominira zavičajno-verski identitet. Među njima ima onih srpskog etničkog porekla i jezika, ali i Bugara, Cincara, Grka, Vlaha. Ne treba zaboraviti da, kada je 1748. godine Novi Sad dobio status grada, jedan od zvaničnih naziva grada je bio i na bugarskom jeziku (Mlada Loza). Grci i Cincari dominiraju trgovinom, neki od njih stiču plemićke titule, rade grčke škole, a među obrazovanim gradskim stanovništvom (pa i stanovništvom manjih mesta) veliki je broj ljudi grčkog, naročito cincarskog porekla. Tu spadaju i Mihajlo Pupin, Jovan Jovanović Zmaj, Jovan Sterija Popović, Žarko Vasiljević i mnogi drugi. Tek u drugoj polovini 19. veka se od ovog po etničkom poreklu mešovitog pravoslavnog stanovništva formira srpska nacionalna zajednica. Slično se dešava i sa drugim nacijama, tako da od vojvođanskih katolika različitog porekla (uključujući albanske Klimente naseljene u Sremu, Bunjevce poreklom iz Hercegovine i Šokce poreklom iz Bosne, ali i slovenizirano stanovništvo Srema nemačkog porekla) nastaje hrvatska nacionalna zajednica. Brojno katoličko i protestantsko stanovništvo nemačkog, češkog, slovačkog, poljskog porekla je mađarizovano tokom 19. veka, a u sredinama gde nije bilo mađarskog stanovništva recimo građani francuskog ili italijanskog porekla su germanizovani. Sve ovo ukazuje na dominantan uticaj crkve na izgradnju nacionalnog identiteta, uz kasniju mađarizaciju koju su sprovodile vlasti. Samo u nekim slučajevima (recimo banatski Palćeni i Krašovani, Rusini, Rumuni), kada su ili jezičke razlike bile prevelike, postojala su „ostrvca“ građana druge veroispovesti, u kompaktnim ruralnim celinama, gde nije došlo do promene nacionalnog identiteta.

Mađarska revolucija 1848. godine predstavlja prekretnicu u političkoj istoriji Vojvodine. I tad pravoslavno stanovništvo biva uvučeno u sukob između Pešte i Beča. Nakon krvavog građanskog rata i brutalnih razaranja, pravoslavno stanovništvo dobija formalnu teritorijalnu autonomiju, koja niti uključuje sva područja na kojima je živelo pravoslavno stanovništvo, niti je nacionalno kompaktno (najbrojniji su bili Rumuni, zatim Nemci, pa Srbi), a na čelu ovog Vojvodstva Srbije i tamiškog Banata nalazili su se carski namesnici. Krajem 1860. ova formalna autonomija je ukinuta.

Sledile su decenije relativnog privrednog i društvenog razvoja, sve do zbacivanja pro-austrijske dinastije Obrenović sa srpskog prestola i decenije konfrontacije Austrije i Srbije koja je usledila, a gde su neizostavne uloge imale i velike evropske sile, pre svega s jedne strane Rusija, Francuska i Engleska, koje su težile da Srbiju udalje od Austrije, i Nemačka, koja je Austriju okretala protiv spomenutih evropskih sila i podsticala njen ekspanzionizam da bi opravdala sopstveni. Vojvođanski Srbi postali su žrtve ove konfrontacije. Ipak, treba spomenuti da je krajem 19. i početkom 20. veka u Ugarskoj, pa samim tim i u Vojvodini, značajno ojačao radnički i socijalistički pokret.

Na kraju Prvog svetskog rata, krajem oktobra 1918. godine austro-ugarska vojska se povlači iz Vojvodine, koju okupiraju trupe Kraljevine Srbije i saveznika. Tokom prvih nekoliko nedelja novembra 1918. deluje da je sudbina Vojvodine neizvesna i neodređena. Uloga srpske vojske vidi se prvenstveno kroz održavanje javnog reda i mira. Naime, prvi ratni zarobljenici, koji su se vraćali sa Istočnog fronta u Vojvodinu, u velikoj meri donosili su i revolucionarne socijalističke ideje, koje su naišle na plodno tlo prvenstveno u vojvođanskom selu, gde je već delovao zeleni kadar (dezerteri austro-ugarske vojske). Primera radi, spomenimo da je na prvim izborima, 1920. godine recimo u banatskom naselju Kumane, Komunistička partija Jugoslavije osvojila 876 od mogućih 1085 glasova. Dolazi do čestih i masovnih pljački imanja veleposednika, pa je i deo građanskog sloja uplašen za svoju bezbednost. Prevagnuo je, dakle, klasni interes.

U isto vreme dolazi i do samoorganizovanja građana, sad već najviše na nacionalnoj osnovi – formiraju se srpski, mađarski i nemački narodni odbori, koji su do dolaska srpske vojske imali i svoje narodne straže. U Banatu je 31. oktobra proglašena Banatska republika, koja je trebala da uključi i Bačku i da preraste u državu-naslednicu Ugarske na području Vojvodine. Međutim, srpska vojska privremenu vlast poverava srpskim odborima u kojima vodeću ulogu imaju radikali i raspušta Banatsku republiku. U narednom periodu na području Vojvodine formiraće se i socijalističke republike, kao što su bile Kusićko-zlatička, Starčevačka i druge. Poslednja među njima biće Srpsko-mađarska republika Baranja-Baja čiji je predsednik bio slikar Petar Dobrović. Međutim, pod pritiskom vlasti iz Beograda, sva ta iskazana volja građana će se negirati i jedini legitimitet će dobiti skupština predstavnika slovenskih naroda Vojvodine, koja će izglasati prisajedinjenje Srbiji (ne uslišivši zahtev Vase Stajića da se Vojvodina prvo priključi tek nastaloj državi Slovenaca, Hrvata i Srba sa sedištem u Zagrebu). Takozvanu Veliku narodnu skupštinu činilo je 76% Srba (mnogi iz mesta koji ni neće pripasti SHS već Rumuniji), 23% ostalih Slovena i samo 1% drugih vojvođanskih naroda koji su činili većinu stanovništva. Pri tom treba imati u vidu da je veliki broj građana, posebno obrazovanih i mladih, još uvek bio u zarobljeništvu, a izbor delegata za skupštinu biran je javnim glasanjem, što sve zajedno ne daje legitimitet ovoj skupštini.

Već početkom života u Kraljevini SHS dolazi do otrežnjenja Vojvođana, na prvom mestu vojvođanskih Srba (neslovenski narodi posmatraju se kao strani, neprijateljski element). Nepunih godinu dana nakon Skupštine, Jaša Tomić, vođa vojvođanskih radikala, objavio je u radikalnoj Zastavi tekst pod nazivom „Plači, Vojvodino“. Između ostalog, piše: „Navršila se godina dana, kako smo oslobođeni, a kroz kratko vreme navršiće se i godina kako u našoj dičnoj Vojvodini vlada dar mar (…) Dali smo i davali smo i kapom i šakom svima i svakome… Međutim, šta se dogodilo? U naše pitome krajeve slegoše se čete pljačkaša, razbojnika i zelenaša te nimilice počeše isisavati srž i sokove zaprepašćene i pod utiskom velikih događaja opojene i bunovne Vojvodine (…) Zato, Vojvodino, plači, jer nemaš čemu da se raduješ“.

Sa koliko nepoštovanja se vlast odnosila prema Vojvodini i njenoj teritoriji, govori i podatak da, kao svadbeni poklon na venčanju kralja Aleksandra sa rumunskom princezom Marijom, ceo jedan banatski grad (uz nekoliko sela) – Žombolj, poklonjen je Rumuniji (formalno kroz zamenu za nekoliko sela), mada se ukazuje i na mogućnost da je Žombolj poklonjen Rumuniji zbog sujete tadašnjeg ministra spoljnih poslova Kraljevine SHS Momčila Ninčića. Ovako je pisao u Politici Miloš Crnjanski: „Sad ih izbacujemo iz države, a niko ih ne pita hoće li da idu. Ni jedna država na svetu, još nikad to nije učinila. Žombolj vredi više od Beograda, toliki konji, toliko žito, tolike uredne i čiste Švabe, a mi ih dajemo, tako lako dajemo. Kako smo smeli onda do sad da zahtevamo od njih vernost i kako ćemo smeti zahtevati to od ostalih ? A zašto ih dajemo? Za ona bedna srpska sela u kojima nema ni pola toliko Srbalja, koliko zvanični izveštaji kažu. Sve je to laž sa tim srpskim selima, sve je to zbog g. Ninčića. On je uvređen, što su na njegovom zboru vikali. A verujte, samo je slučajno jedan dobronamerni Švaba zviždao. Kako smo ga lepo dočekali, kako smo ga lepo dočekali! Zaprepastili su me ti glasovi da je Žombolj prebačen u Rumuniju zato, što se g. Ninčić uvredio“.

Tih prvih godina bio je u Vojvodini možda i najsnažniji odjek Oktobarske revolucije, ali i mađarske socijalističke revolucije. Stoga ne čudi da je i tek osnovana Komunistička partija najjače uporište imala upravo u Vojvodini, a među njenim članovima bili su i neki najradikalniji, uključujući i Spasoja Stejića, koji je pokušao atentat na kralja Aleksandra, ili „Pelegićevce“ (čiji je i sam Stejić bio član), kojima su rukovodili Lazar Vukićević i Nikola Grulović. Stoga je i teror režima kralja Aleksandra (tzv. beli teror) u Vojvodini i, naročito, u Novom Sadu bio i najžešći. Na desetine hiljada Vojvođana bilo je hapšeno, mučeno, zatvarano. Posebnu karakteristiku ovog terora činio je šovinizam, naročito prema komunistima Mađarima i Jevrejima (poznat je tragičan slučaj Lajoša Čakija, čiji spomenik su radikali uklonili iz Novog Sada početkom devedesetih godina 20. veka, menjajući i ime trga nazvano po ovom revolucionaru, na kojem je spomenik stajao). Ovako je govorio šef opšte policije u Upravi Grada Beograda Ljubiša Lazarević: „Polovina Novosađana su mađarski Jevreji koji će sve da urade nego da vole ovu zemlju, a druga polovina komunisti!… Novi Sad je boljševička varoš (…)“.

Već krajem 19. i početkom 20. veka Vojvodina je postala i politička celina za koju valja napomenuti da je od Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata nasledila samo ime i koncept teritorijalne autonomije. Ali, ona se nikad nije više razvijala kao koncept jednonacionalne, jednokonfesionalne autonomije. Prvenstveno se prepoznavala njena posebnost i u odnosu na Ugarsku i u odnosu na druge jugoslovenske zemlje. Karakterisali su je njena pripadnost Srednjoj Evropi, umerena ekonomska razvijenost (u odnosu na druge jugoslovenske zemlje), relativno visok stepen industrijalizacije (odnosno brojnosti radničke klase), kao i prisustvo seljaka-bezemljaša, kao bitan socijalno-ekonomski problem. Svakako, uvažen je i njen međunacionalni karakter i shvaćena istorijska manipulacija elita koje su koristile nacionalizam da otupe oštricu klasne borbe i prevedu je u nacionalnu borbu.

Drugi svetski rat napredni i radnički pokret dočekali su spremni za borbu. Bili su svesni izdaje kapitalističke klase i nacionalističkih elita, ali su naivno verovali u snagu Sovjetskog saveza. Njihovoj neopreznosti doprineo je i pakt o nenapadanju između Hitlerove Nemačke i SSSR-a, koji je tokom prva dva meseca okupacije doveo do tolerisanja komunističkog i radničkog pokreta u okupiranoj Vojvodini. Nakon što je Nemačka objavila rat Sovjetskom Savezu, vojvođanski komunisti i antifašisti odmah kreću sa akcijama protiv okupatora 25. juna 1941. godine, dakle svega tri dana nakon objave rata SSSR pre nego što je otpor počeo bilo gde u Jugoslaviji. Tog dana su zrenjaninski skojevci i komunisti izvršili diverziju na železničkom mostu u Zrenjaninu. Kasnije je istorija prekrojena i za početak ustanka protiv okupatora određen već poznati 7. jul (jer je KPJ tek 4. jula pozvala na ustanak, koji je tad širom Vojvodine već bio rasplamsan).

Ustanak se u Bačkoj i u Banatu odvijao kako u gradovima, tako i u provinciji, ali već u startu usledila su hapšenja, provale i izdaje (čuvena izdaja članice pokrajinskog rukovodstva Gordane Ivačković), a kada je posečen kukuruz i došla zima, pokazao se i problem nemogućnosti skrivanja. Usledila je krvava fašistička racija u Bačkoj u januaru 1942. godine, nakon koje se ustanak u Bačkoj i Banatu stišao i bio vezan za potpunu ilegalu, a akcenat ustanka prebačen u Srem. U avgustu 1942. godine dolazi do krvave zločinačke akcije ustaša u Sremu, na čelu sa Viktorom Tomićem, sa hiljadama ubijenih i poslatih u logore, ali bez slamanja otpora, koji se nastavio i narednih godina.

Tokom prve dve godine borbe, ustankom u Vojvodini rukovodili su Žarko Zrenjanin i Toza Marković, uz Đorđa Zličića, Radivoja Ćirpanova, Branka Bajića i druge. Radilo se o prekaljenim partijskim rukovodiocima, koji su bili na čelu pokrajinske partije još od njene obnove i dolaska Josipa Broza Tita na čelo. Tokom tih predratnih godina već je definisan budući položaj Vojvodine kao federalne jedinice u novoj Jugoslaviji i ovaj stav vidljiv je prvih godina revolucije, što znači da se antifašistička borba u Vojvodini vodila kako za oslobođenje od fašizma, tako i za Vojvodinu kao federalnu jedinicu u novoj, socijalističkoj Jugoslaviji. Vojvodina se videla kao zajednica ravnopravnih naroda, Srba, Mađara i ostalih, uključujući i Nemce. Vojvođanski Nemci su dali značajan doprinos radničkom i socijalističkom pokretu u predratnoj Vojvodini, a delimično su se uključili i u pokret otpora (spomenimo, recimo, Mihaela Serva, Tomu Granfila, naročito aktivne zemunske Nemce – antifašiste i druge).

Međutim, pogibija gotovo celog pokrajinskog rukovodstva već tokom prve dve godine rata, kao i prekid skoro svake komunikacije sa Vrhovnim štabom, odredili su posleratnu sudbinu Vojvodine. Još na početku rata mogle su se zapaziti teritorijalne nesuglasice između vojvođanskog i srbijanskog (oko nadležnosti nad Zemunom i vojvođanskog i hrvatskog rukovodstva (oko nadležnosti nad Sremom. U oba slučaja, Vrhovni štab je presudio u korist vojvođanskog rukovodstva, koje je dobilo teritorijalnu nadležnost nad celim Sremom (do Županje) i Zemunom. Takođe je bila vidljiva želja KPJ za Srbiju na čelu sa Blagojem Neškovićem da se nametne vojvođanskom rukovodstvu, u čemu nije bilo uspeha do pogibije Toze Markovića i Žarka Zrenjanina, odnosno do dolaska Jovana Veselinova na čelo vojvođanskih komunista.

Nakon pogibije Toze Markovića i Žarka Zrenjanina 1942. Vojvodina je ostala bez rukovodstva. Ostala je živa jedino izdajnica Ivačković u zarobljeništvu, i inženjer Nikola Petrović, Novosađanin, koji je dugo godina živeo van Vojvodine i u nju se tek vratio po zadatku 1941. godine. Na čelo rukovodstva koje se sad nalazi u Sremu postavljen je Jovan Veselinov Žarko, koji takođe godinama nije imao kontakta sa vojvođanskim rukovodstvom, jer se nalazio u zatvoru (Vojvodinu je napustio kao devetnaestogodišnjak 1925. godine i do 1941. samo kratko vreme 1924. i 1930. proveo u Vojvodini).

U oktobru 1944. dolazi do oslobađanja Banata i Bačke i u Sremu, kao i na Dunavu, uspostavlja se front. Na području Banata i Bačke uvodi se vojna uprava, koja će, uz druga ključna dešavanja tokom poslednja dva meseca 1944. godine, imati ključne konsekvence na dalju sudbinu Vojvodine.

Treba napomenuti da, godinu dana ranije, na Drugom zasedanju AVNOJ-a u Jajcu, na kojem se odlučivalo o budućem uređenju Jugoslavije, delegati iz Vojvodine se nisu pojavili, jer nisu mogli da se probiju kroz okupiranu teritoriju (isto se desilo i 1942. godine na Prvom zasedanju AVNOJ-a u Bihaću). Na taj način zahtevi Vojvođana nisu mogli da se čuju. Zbog izostanka komunikacije, ali i nepoznavanja novih vojvođanskih rukovodilaca, verovatno se nije moglo razviti poverenje između njih i Vrhovnog štaba, odnosno vrha KPJ. Gotovo ništa se nije znalo o žrtvama koje su vojvođanski komunisti i skojevci podneli prvih godina rata, od kojih su na hiljade i dalje bili u logorima u Mađarskoj, Hrvatskoj i Nemačkoj. Presudna je bila i činjenica da su Banat i Bačka oslobođeni uz sadejstvo Crvene armije, čiji je odnos prema Nemcima bio potpuno dehumanizujuć. Činjenica da je većinu stanovništva Banata i Bačke činilo neslovensko stanovništvo dodatno su doprineli da se na stanovništvo ovih regija generalno gleda kao neprijateljsko.

Odmah po oslobođenju krenuo je revanšizam prvenstveno prema Nemcima i Mađarima. Poznati su masakri koje je sprovodila Crvena armija (recimo masovno ubistvo 100-150 civila nemačke nacionalnosti na Šinteraju u Vršcu, uključujući žene i decu), ali i odmazde i pljačku koje su komšije iz susednih sela ili delova naselja sprovodili nad nemačkim stanovništvom. Pod uticajem sovjetske propagande (u kojoj se posebno isticao Ilja Erenburg) vojvođanskim Nemcima oduzeto je državljanstvo i sva prava i bili su smešteni u logore tokom narednih pet godina, a mnogi deportovani na rad u Sovjetski Savez. Neki su ubijeni po kratkom postupku, bez suđenja. Slična sudbina je bila namenjena i vojvođanskim Mađarima, pa su masovna ubistva krenula već oktobra 1944, ali su obustavljena nakon što je postalo jasno da će Mađarska postati deo sovjetske sfere. Ipak, Mađari u pojedinim mestima u kojima je 1942. sprovedena racija osuđeni su kolektivno za ratne zločine i proterani. Takva je, dakle, bila atmosfera prvih meseci oslobođenja Bačke i Banata. U Sremu su i dalje trajale intenzivne borbe, ali i tamo su se već javljali slučajevi pokušaja revanšizma, naročito prema sremskim Hrvatima (Sremska Mitrovica i drugde).

Pored svakodnevnih ubistava kojima su svedočili građani, dešavala se i masovna mobilizacija vojvođanskih mladića, koji su, uglavnom neiskusni, poslati na Sremski front, gde su masovno ginuli. Polja su ostala uništena ratnim dejstvima, a Vojvodini je u novoj Jugoslaviji bila predviđena uloga žitnice. Stoga već krajem 1944. i početkom 1945. godine kreće kolonizacija Vojvodine, kako bi se kolonisti iskoristili kao radna snaga na poljima, jer se robovski rad vojvođanskih Nemaca učinio nedovoljnim (odrasli muškarci su ili bili na frontu ili pobegli pred ratnim dejstvima, pa su preostali Nemci uglavnom bili starci, bolesni, žene i deca).

Odmah po oslobođenju formirana je vlast kroz narodne odbore. Njih nisu činili mahom komunisti, kao što bi se očekivalo, već ugledni građani, često predratni političari iz političkih opcija koje nisu bile sasvim kompromitovane (recimo iz Zemljoradničke stranke, Hrvatske seljačke stranke i, naročito, Samostalne demokratske stranke). Neki od njih, kao Rumljanin Aleksandar Šević, stupili su u NOB pred oslobođenje (da bi ubrzo postao predsednik Glavnog odbora Vojvodine), dok su drugi, kao Novosađani Aleksandar Moč i Milan Petrović (nevoljno) kolaborirali sa okupatorom, da bi ih od osvete spasao tek Vasa Stajić i kao takve, tek spašene, uveo u novoformirane institucije. Međutim, već krajem 1944. godine postaje jasno da Vojvodina neće biti federalna jedinica, već da će morati da se priključi ili Srbiji ili Hrvatskoj, pri čemu u svojim javnim govorima funkcioneri iz Vojvodine, tad već od nje odrođeni i trajno usmereni na karijeru u Beogradu (Jovan Veselinov, Nikola Petrović) izražavaju opredeljenje prema priključenju Srbiji. U takvoj atmosferi, 31. jula 1945. godine, Glavni odbor Vojvodine doneo je odluku o priključenju autonomne Vojvodine federalnoj Srbiji. Iako oktroisana, slična onoj iz 1918. i doneta u atmosferi straha, pogroma i terora, takva odluka ipak sadrži dve ključne odrednice: Vojvodina se može priključiti Srbiji samo kao autonomna pokrajina, a Srbija mora biti federalizovana republika.

Razlozi zašto se odustalo od Vojvodine kao federalne jedinice bili su brojni. Pre svega, kao što smo rekli, od početka rata vojvođansko rukovodstvo gotovo da nije bilo u kontaktu sa Vrhovnim štabom i gotovo je celo izginulo tokom prve dve ratne godine. Novopostavljeni rukovodioci – Jovan Veselinov i Nikola Petrović, višedecenijskim odsustvom iz Vojvodine od nje su se odrodili. Na veći deo stanovništva se posmatralo neprijateljski i nije se želeo dozvoliti njihov uticaj na vlast u Vojvodini. Prevagnuo je već tradicionalni kolonijalni odnos prema (bogatoj) Vojvodini, a nemala je bila i staljinistički inspirisana mržnja prema bogatom seljaku („kulaku“). Tako je Tito govorio odgovornim rukovodiocima: „U Vojvodini uvijek imamo otpor. Kulak u Vojvodini je zajašio partiju, vi ste mu na repu. Vaša seljačka politika je u stvari kulačka. Zahvaljujući vašoj nepravilnoj politici došli smo u tešku situaciju s prehranom“. Nacionalizam i prestonički elitizam pojedinih rukovodilaca iz Srbije (pre svih Blagoja Neškovića, delimično i Moše Pijade) nisu bili bez značaja. Tragične žrtve koje je podnelo srpsko stanovništvo vodilo je ka mogućnosti revanšizma prema pripadnicima drugih naroda i otporu novom, multinacionalnom poretku, pa se priključenje Vojvodine Srbiji činilo kao umirujući faktor. Ne treba zaboraviti da se određivanje sudbine Vojvodine sprovodilo neposredno u zaleđu fronta u Sremu i na Dunavu (tek formalna odluka doneta je dva i po meseca po završetku ratnih dejstava).

Kao i 1919, tako odmah po priključenju Vojvodine Srbiji kreće njen tretman kao kolonijalnog poseda, ali i „razvojvođavanje“. Recimo, ukida se jedino glasilo vojvođanske omladine – Glas omladine, koje je preživelo godine rata i okupacije, pod izgovorom da „ne treba da u Srbiji postoje dva glasila omladine“. Slobodna Vojvodina, list koje je takođe mukotrpno izlazio u ilegali, menja naziv u Dnevnik, kako se ne bi ni spominjalo ime Vojvodine, a Vojvođansko narodno pozorište menja ime u Srpsko narodno. Ponižavanju Vojvodine tada nema kraja. Tako od svih prekaljenih vojvođanskih boraca i komunista vrh Saveza komunista Srbije za prvog čoveka Vojvodine postavlja 28-godišnjeg Čačanina Dobrivoja Vidića. Pravi rukovodilac bio je Blagoje Nešković, nedugo zatim od svojih saboraca optužen za kukavičluk tokom Drugog svetskog rata (odbio je da napusti sigurnost Beograda i ode u direktnu borbu) i podršku Informbirou, da se staljinistički i sadistički odnosio prema vojvođanskom rukovodstvu, kod koga je insistirao na surovosti prema stanovništvu, posebno seljaštvu tokom obaveznog otkupa. Govorio je: „Mi ćemo u odnosu na kulake ići do kraja… Trebalo bi pohapsiti 30.000 da nam svi donesu žito… Svi vi imate kulačke mozgove, mislite kao kulaci, sprovodite kulačku politiku. Hapsi još!“

Spomenimo da je odmah 1945. godine došlo do rasparčavanja Vojvodine. Komisija, na čijem je čelu bio Milovan Đilas i u kojoj je od Vojvođana bio samo Jovan Veselinov, prepustio je Baranju i zapadni Srem Hrvatskoj kao kompenzaciju za mirenje sa priključenjem Vojvodine Srbiji, a jugoistočni Srem sa Zemunom pripojen je Srbiji. Kasnije je istu sudbinu doživeo i Pančevački rit. Za razliku od teritorijalnih pretenzija koje je Jugoslavija imala prema Italiji i Austriji, takve pretenzije nisu se usmerile ka donedavno fašističkim Mađarskoj i Rumuniji (kojima je, pak, SSSR oduzeo deo teritorije, kao i Poljskoj i Čehoslovačkoj, ranije i Finskoj). Spomenimo nezadovoljstvo dela stanovnika, pa su tako Iločani sproveli referendum i otcepili se od Vojvodine, dok su se stanovnici Jamene odvojili od Hrvatske. Bratstvo i jedinstvo nije najbolje funkcionisalo „na terenu“.

Staljinistička mržnja prema seljaštvu došla je do punog izražaja prvih posleratnih godina, ne štedeći ni seljake koji su podržavali narodnooslobodilački pokret ni one čiji su sinovi ginuli kao partizani. Sve je ovo – revanšizam prema manjinama i seljaštvu na prvom mestu, negiranje multinacionalnog karaktera Vojvodine i izneverena očekivanja o statusu federalne jedinice – trajno narušilo poverenje značajnog dela Vojvođana prema komunističkom pokretu. Paralelno sa ovim, krenula je razgradnja vojvođanske industrije i njeno prebacivanje u „pasivne krajeve“. Vojvodini je u Srbiji i Jugoslaviji bila namenjena uloga Ukrajine u SSSR – da bude nerazvijena žitnica. I zaista, narednih dve decenije Vojvodina je značajno zaostajala u razvoju za drugim delovima Jugoslavije. Dodajmo još i to da su, kao i u Kraljevini SHS, vodeći vojvođanski kadrovi „otuđivani“ od baze tako što su upućivani na funkcije u Beogradu.

Tek početkom šezdesetih godina, nakon temeljne destaljinizacije partije i društva, ali i demokratizacije, kao i opštih tendencija deetatizacije, te razotkrivanja trvdocentralističkih centara moći, koji su se protivili decentralizaciji i krajnjem cilju odumiranja države (jer samoupravljanje, uvedeno 1950. godine, kao generalno opredeljenje jugoslovenskog vrha, nije imalo mnogo smisla u okruženju čvrste političke centralizacije odlučivanja) stekli su se uslovi da se revitalizuje težnja ka većoj (suštinskoj, ne samo formalnoj) vojvođanskoj autonomiji. Šezdesete godine tako su protekle u borbi za suštinsku autonomiju, a sedamdesete i osamdesete u njenoj realizaciji. Te decenije bile su karakterisane najsnažnijim ekonomskim, kulturnim i svakim drugim razvojem Vojvodine.

Međutim, ni te godine nisu prošle bez problema. Prvi su nastali već 1971. sukobom sa liberalima, kojima su pripadali i vojvođanski liberali. Uz delovanje hrvatskih nacionalista, te terorizma koje je sprovodila ustaška emigracija, razumljivo je da je jugoslovensko društvo bilo potreseno iz temelja. Nažalost, već ostarelo jugoslovensko rukovodstvo (Tito je već imao blizu 80 godina, Veselinov je imao 65, Kardelj prešao šezdesetu, a Bakarić i Petar Stambolić bili na pragu šezdesete), oblikovano još u predratno vreme, nije pokazalo dovoljno snalažljivosti za pronalaženje adekvatnih odgovora, osim isturanja u prve redove kadrova – boraca iz Drugog svetskog rata i relativnu redogmatizaciju društva. U Vojvodini se to posebno osetilo u kulturi – veoma napredni kulturni krugovi, nastali oko Tribine mladih i Uj symposiona, potpuno su desetkovani, a pojedini pesnici uhapšeni, smenjeni, otpušteni…

Već krajem sedamdesetih kreću napadi iz Beograda na autonomiju Vojvodine, kao i ciljane diverzije, od kojih je najupečatljivija izvođenje šovinističke drame Golubnjača u Srpskom narodnom pozorištu 1982. godine. U uslovima krize „demokratskog socijalizma“, prevlasti zapadne kulture, solidarnosti sa poljskim štrajkačima, naivno se ne primećuje bujanje nacionalizma, koji se plasira pod plaštom antikomunizma, umetničkih sloboda, „čistog umetničkog naturalizma“ i slično. Tome je dodatno doprinela medijska pompa koja se, baveći se problemima Srba na Kosovu, legalizovala šovinizam, uključujući i onaj državni.

Stoga, kad Milošević dolazi na vlast 1987. godine, njegova prva žrtva postaće Vojvodina. Njeno nemušto, birokratsko rukovodstvo nema više ko da brani. Naivna kulturna elita, potpuno nesvesna razmera zla pred vratima, im ne zaboravlja obračun s početka sedamdesetih, druga republička rukovodstva takođe naivno veruju da će se Miloševićevi apetiti zadovoljiti ukidanjem pokrajina, a većina građana, suočena sa višegodišnjim restrikcijama struje i nestašicama životnih namirnica, a ogrezla u holivudske hitove i rokenrol, nema previše sentimenta za neharizmatične partijske aparatčike. Kada su i vojvođanska policija i tajna služba stavljene pod kontrolu (setimo se hapšenja pokrajinskog sekretara za unutrašnje poslove Palkovljevića teatralno, pred kamerama, obrazac koji ćemo redovno gledati narednih decenija), ostalo je samo da se sprovede završni čin protivustavnog puča, kojim je i započeto razbijanje Jugoslavije.

Danas deluje srceparajuće posmatrati tranzicioni period od rušenja vojvođanske autonomije u oktobru 1988, preko usvajanja novog ustava Srbije, do prvih višestranačkih izbora krajem 1990. godine. Te dve godine su bile godine dodatne naivnosti, kada su se mehanizmi uspostavljeni tokom prethodne dve decenije još održavali, a nemali broj funkcionera, pa i građana, živeo u zabludi da se situacija može spasti „iznutra“, da su pojedini zahtevi Miloševićevog rukovodstva i nacionalista bili opravdani. Ali, osvajanjem i formalne neograničene vlasti, Milošević je bio spreman da u potpunosti razgradi Jugoslaviju i sve njene tekovine. Zajedno sa bratstvom i jedinstvom propala je i društvena imovina, a najbliži Miloševićevi saradnici krenuli su da se enormno bogate, plaćajući svoj novi status životima hiljada građana opsednutim nacionalizmom i idejama o Velikoj Srbiji.

Već nakon prvog šoka, u Vojvodini je krenulo otrežnjenje 1990. godine. Tada nastaju i prve građanske, levičarske političke partije. Na osnovi mlađih kadrova ugašenog SKV u oktobru 1990. nastaje Savez reformskih snaga Jugoslavije za Vojvodinu (prvi predsednik Dragoslav Petrović), a od socijalističkog podmlatka u julu 1990. Liga socijaldemokrata Vojvodine sa Nenadom Čankom na čelu. Od autonomaškog kadra i dalje voljnog sa se bori nastao je Svenacionalni demokratski front Vojvodine predvođen Živanom Berisavljevićem. Nastaju (31. marta 1990. u Doroslovu) i Demokratska zajednica vojvođanskih Mađara na čelu sa Andrašom Agoštonom i Demokratski savez Hrvata Vojvodine (19. jula 1990. u Subotici) na čelu sa Belom Tonkovićem, na tragovima rasplamsalog nacionalizma. Iz LSV brzo se izdvojio Banatski forum Đurice Savkova, a u Pančevu nastaje i Narodna seljačka stranka Dragana Veselinova.

Svi dele neopisivi entuzijazam višestranačja i „demokratizacije“, ne osvrćući se da je izborni sistem kreiran tako da SPS mora pobediti. Nisu u pitanju samo izborne jedinice, potpuna medijska blokada, zloupotreba javnih resursa, već i otvorena krađa (rekao bi neko – ništa se nije promenilo ni nakon 34 godine). Posebno je bila problematična činjenica što je beogradska opozicija listom bila nacionalistička i centralistička, pa čak ni Savez reformskih snaga Jugoslavije za Srbiju nije naročito uvažavao interese Vojvodine.

Početkom sukoba u Hrvatskoj Vojvodina je bila prva na udaru. Veliki broj stanovništva je bio mobilisan, pritisak na manjinske zajednice snažan, vojska skoncentrisana u pograničnim područjima. Krenuli su i prvi talasi izbeglica, a sve veći broj Vojvođana krenuo je u emigraciju. Na manjinsko stanovništvo, naročito na vojvođanske Hrvate vršen je poseban pritisak da se isele. Situacija se nastavila i tokom naredne četiri godine. Ipak, tokom devedesetih Vojvodina je predstavljala čvrst bastion opozicije, a tema vojvođanske autonomije jedna od dominantnih: 1992. formira se i Vojvođanski klub kojim rukovodi Stanimir Lazić, koji se naročito bavi pitanjima autonomije, a pored njega 1998. i politički Vojvođanski pokret na čelu prvo sa Slobodanom Budakovom, a kasnije sa Miroslavom Ilićem. Reformisti, koji menjaju ime u Reformska demokratska stanka Vojvodine i kojima na čelo stupa Ratko Filipović, zajedno sa LSV i NSS, Vojvođanskim klubom, Banatskim forumom i Savezom građana Subotice koje vode Boško Kovačević i Slavko Parać, formiraju Koaliciju Vojvodina, koja postiže zapažene rezultate i postaje parlamentarna, a deo je i vladajuće koalicije u mnogim gradovima.

Na izborima 2000. godine Demokratska opozicija Srbije odnosi pobedu i u vojvođanskom parlamentu uzima 117 od 120 mandata. Slede godine intenzivne borbe za obnovu autonomije Vojvodine, kojoj podršku pruža i premijer Srbije Zoran Đinđić. Prvi korak u tom pravcu bilo je usvajanje Omnibus zakona, dok se očekivalo da puna autonomija Vojvodine bude vraćena novim ustavom Srbije. Međutim, nakon ubistva Zorana Đinđića, ubrzo u Srbiji dolazi na vlast Demokratska stranka Srbije, koja u autonomiji Vojvodine vidi smrtnu opasnost za (veliko)srpski nacionalizam. Dolaskom Borisa Tadića na čelo Demokratske stranke pobeđuje nacionalistička struja u ovoj stranci, koja skreće politički udesno i približava se politici DSS. Uz potpunu vlast u pokrajini, DS će narednih godina postati glavni kočničar autonomije Vojvodine, nemo ispunjavati nacionalističke zahteve DSS-a (recimo za oduzimanje Novom Sadu statusa glavnog grada, gašenja Vojvođanske akademije nauka i umetnosti, usvajanja „tradicionalne“ zastave Vojvodine i sveopštu „srbizaciju“ Vojvodine, kroz gušenje svakog traga multikulturalizma i evropejstva). Paralelno s tim, izvršiće se definitivna segregacija stanovništva po nacionalnoj osnovi kroz formiranje nacionalnih saveta i nacionalnih ustanova kulture i informisanja. Razdvajanjem građana Vojvodine po nacionalnom ključu, njihova borba za autonomiju Vojvodine preusmeriće se na borbu za uskonacionalne, a najčešće lične interese. Sve će ovo dovesti do takve nacionalne podvojenosti kakva u Vojvodini nije postojala od 1944. godine i sledstvenog iseljavanja brojnih građana Vojvodine za koje ona više nije matična pokrajina, gde su manjina, u zemlje koje su im nametnute kao „matice“. Tome će doprineti i sve teža ekonomska situacija, kao posledica divlje privatizacije i uništavanja individualne poljoprivredne proizvodnje (malih poljoprivrednika).

Odmah nakon Petog oktobra Demokratska stranka je krenula u ofanzivu, koja je prvenstveno bila usmerena na borbu za protiv direktnih konkurenata za glasove, dakle u konfrontaciju sa autonomaškim i manjinskim strankama, što je otvorilo put za rehabilitaciju Srpske radikalne stranke i SPS, ali i pasivizaciju dela birača. I unutar autonomaškog korpusa došlo je do podela još 1997. godine, odnosno do sukoba između LSV i NSS, nakon što je NSS manipulacijama izbacio poslanike LSV iz parlamenta i na njihovo mesto su došli poslanici SPS. Taj sukob se nastavio i nakon Petog oktobra, a 2003. godine Koalicija Vojvodina (kako se sad zvala koalicija ali bez LSV i RDSV) izbacila je NSS, koju je tad vodio notorni Marijan Rističević. Predsednik Koalicije Vojvodina Dragan Veselinov povlači se iz politike nakon što je službeno vozilo u kojem je bio ubilo pešakinju na pešačkom prelazu, a jednu osobu teško povredilo. Uskoro se, 2005. godine i ugasila Koalicija Vojvodina, a opskurna Narodna seljačka stranka postala je deo liste SNS.

LSV se suočavala sa problemom autoritarnog lidera, koji je svakog pretendenta na svoju funkciju nagradio – isključenjem iz stranke ili marginalizacijom. Prvi su još sredinom devedesetih godina nastradali ugledni potpredsednici Vladimir Kranjčević i Branislava Kostić, zatim portparol LSV i potencijalni protivkandidat za predsednika stranke Aleksandar Ivkovac, a potom i pokrajinski sekretar za poljoprivredu Igor Kurjački, koji je svojom popularnošću ugrozio lidera LSV. Zanemarujući ruralne opštine, rukovodstvo LSV se usmerilo na vlast u velikim gradovima, prvenstveno Zrenjanin i Novi Sad, manje i Kikindu i Sremsku Mitrovicu. Kadrovska politika se svodila na postavljanje na rukovodeća mesta ili nesposobnih i neškolovanih stranačkih kadrova ili dovođenje kadrova „sa strane“, neretko i iz drugih partija, koje ni najmanje nije zanimao program stranke, već su bili vođeni ličnim interesima. Sve je to rezultovalo padom popularnosti LSV i njenom potpunom pokoravanju DS.

Velike lomove doživeli su i reformisti (pa je i RDSV preimenovana u Reformiste Vojvodine – socijaldemokratska partija, na čelu sa Miletom Isakovom, kasnije samo Reformisti Vojvodine). Prvi put se to desilo 1995, nakon što je u Skupštini Vojvodine raskinuta koalicija SPS i SRS. Nedostajuću većinu SPS-u dali su reformisti na čelu s predsednikom Dragoslavom Petrovićem, koji je potom isključen iz RDSV (tada je, na sednici održanoj 25. januara 1995. Damir Kakaš izabran za potpredsednika Skupštine, Radmila Marinović-Nedučin za potpredsednicu Izvršnog veća, Ignacije Kopilović, Vladimir Stojanović i Miodrag Karadžić za članove; uprkos kolaboracije sa SPS, posle su napravili zavidne karijere, uglavnom kroz DS – Marinković-Nedučin je bila rektorka Univerziteta u Novom Sadu od 2004. do 2008, Tonković direktor Zoo vrta Palić, Kakaš direktor Departmana na FTN-u, a Dragoslav Petrović vodeća figura vojvođanske politike od 2004. do 2016. godine, nakon što se Demokratski centar, u kojem je našao utočište, priključio DS-u). I pred izbore 1996. RDSV u poslednjem momentu napušta Koaliciju Vojvodina i pridružuje se koaliciji Zajedno, ali ipak Mile Isakov ostaje na listi kandidata za poslanike, da bi od 1998. preuzeo vođstvo reformistima. Nakon Petog oktobra Isakov pravi grešku kao i pokrajinski funkcioneri 1945. godine – odlazi na funkciju potpredsednika Vlade Srbije u Beograd, usmeravajući se na ličnu karijeru i zapostavljajući stranku. Među reformistima ključa nezadovoljstvo pre svega što po popularnosti ne mogu da prate LSV, pa se javlja i surevnjivost prema ligašima. Istovremeno, distanciraju se i od svojih pokrajinskih funkcionera – potpredsednika pokrajinske vlade Đorđa Radosavljavića i pokrajinske sekretarke Jelice Rajačić Čapaković. To rezultira prvo nastankom Vojvođanske unije – Vojvodina moj dom sa Radosavljevićem na čelu 2002. godine, a zatim njenim ujedinjenjem sa Unijom socijalista Vojvodine (novo ime Svenacionalnog demokratskog fronta Vojvodine od 2001. godine) i nastankom Socijaldemokratske partije Vojvodine na čelu sa Radosavljevićem (kasnije ga je zamenio Miroslav Ilić) i Demokratske Vojvodine na čelu sa Rajačić Čapaković. Sledilo je i dalje nezadovoljstvo radom Isakova. Tako deo reformista, na čelu sa Ratimirom Svirčevićem, napušta stranku i ujedinjuje se sa delom ligaša na čelu sa Kurjačkim kako bi osnovali Vojvođansku partiju. Priključili su im se i Vojvođanski pokret Miroslava Ilića, Evropska snaga Vojvodine takođe bivšeg ligaša Miroslava Mrnuštika, Liberali Vojvodine, Autonomni pokret Vojvodine, Koalicija Vojvodina i Vojvođanski građanski pokret.

I DZVM nije bio pošteđen podela. Prvo je od dela članova 1994. godine nastao Savez vojvođanskih Mađara na čelu prvo sa Ferencom Čubelom, kasnije sa Jožefom Kasom i sa Ištvanom Pastorom. Zatim se 27. aprila 1997. odvojila i Demokratska stranka vojvođanskih Mađara na čelu sa dotadašnjim predsednikom Andrašom Agoštonom, dok je DZVM nastavio da vodi Šandor Pal. Nastaje i Građanski savez Mađara Lasla Rac Saboa.

I DSHV se razjedinjavao i ujedinjavao, prvo se od 1998. izdvojio Hrvatski narodni savez na čelu sa Kalmanom Kuntićem, koji se ponovo ujedinio 2003, da bi se 2004. izdvojila Hrvatska bunjevačko-šokačka stranka Blaška Temunovića, a 2007. i Demokratska zajednica Hrvata Đorđa Čovića.

Uopšte uzevši, period od 2000. do 2009. godine predstavlja zlatno doba višestranačja u Vojvodini, tokom kojeg je delovao veliki broj partija i udruženja vojvođanskog opredeljenja. Nažalost, vlada Demokratske stranke 2009. godine donosi novi zakon o političkim strankama, koji gotovo onemogućava preregistraciju većini regionalnih stranaka, ali olakšava registraciju manjinskim strankama. To je dovelo do gašenja gotovo svih vojvođanskih stranaka. Danas su od 120 registrovanih političkih partija u Srbiji 34 registrovane u Vojvodini, ali među njima je 25 stranaka nacionalnih manjina (6 slovačkih, 5 mađarskih, 3 bunjevačke, 2 hrvatske, 2 rusinske, 2 romske i po jedna rumunska, ruska, makedonska, vlaška i crnogorska).

Od preostalih 9 partija većina su opksurne političke organizacije – sadašnji ili nedavni partneri vladajuće stranke – NSS Marijana Rističevića, Reformisti Vojvodine Nedeljka Šljivanca (za koje bivši reformisti tvrde da nema ništa zajedničko sa nekadašnjom istoimenom strankom), Narodni pokret Dinara Drina Dunav Tomislava Bokana, Zajednica Srba iz Hrvatske i BiH Branislava Švonje, Srpska liga Aleksandra Đurđeva i Narodni slobodarski pokret Miroslava Parovića (obe proistekle od otpadničke frakcije Dveri – Treće Srbije, koalicionog partnera SNS na gradskom nivou u Novom Sadu). Dodajmo ovde i LSV, dugogodišnjeg koalicionog partnera SNS. Preostaju jedino Zeleni-socijalna pravda i Građanski demokratski pokret. Zeleno-socijalna pravdu (bivši Udruženi penzioneri i socijalna pravda) predvode Jaroslava Bogićević kao predsednica i Pero Zubac kao počasni predsednik. Nema informacija o aktivnostima ove organizacije poslednjih 12 godina. O Građanskoj demokratskoj partiji, odnedavno i parlamentarnoj, nismo uspeli ništa da saznamo, osim da je upisana u registar 2005. godine, da je učestvovala na izborima 2007. godine na listi Vojvođanske partije i da je predvodi Miroslav Ilić.

Iz svega navedenog može se videti pogubna posledica Zakona o političkim strankama iz 2009. iza kojih je stajala DS. Nemogućnost registracije za pokrajinske stranke uslovila je političku aktivnost kroz udruženja građana. Međutim, takva aktivnost je veoma otežana uslovima za njihovo finansiranje, kao i onemogućavanje da stupaju u predizborne koalicije (za razliku od političkih stranaka). Pri tome, izbori se sprovode po proporcionalnom sistemu uz relativno visok cenzus, koji je značajno niži za stranke nacionalnih manjina. To destimuliše stranke nacionalnih manjina na koalicije sa nemanjinskim strankama, ali i podstiče fiktivan manjinski status pojedinih lista. Ono što im preostaje je da bez svog imena istaknu kandidate na listama političkih stranaka, što neke i čine, kao Akcija progresivne Vojvodine, koju predvodi Aleksandar Jovanović, Banat je u pravu Svetlane Kozić, Zajedno za bolju Sentu Žofie Sabo Dekanj i Karlovačka lista Ivana Stjepovića. Drugi, poput pokreta Bravo, prinuđeni su da se fokusiraju na lokalni nivo.

Nestankom brojnih autonomističkih stranaka nakon 2009. godine, LSV je, uz Vojvođansku partiju, koja se, nakon smrti Igora Kurjačkog i dolaskom na čelo Aleksandra Odžića (koji se prvo izdvojio iz LSV osnivajući Novosadsku partiju), ponovo približila LSV, ostala jedina nekompromitovana partija (za razliku od, samo po imenu još Reformista Vojvodine), ali potpuno potčinjena Demokratskoj stranci, do njenog pada 2016. godine, kada, zarad očuvanja funkcija i privilegija rukovodstva, stupa u koaliciju sa SNS u Novom Sadu, Bačkom Petrovcu i nekim drugim opštinama. Time, podređujući opšte i partijske interese ličnim, potpuno dezavuišu svoj dotadašnji rad i borbu i nanose trajnu štetu ideji autonomije Vojvodine.

I u Vojvođanskom klubu dešavale su se trzavice, a nije jasno ni po kom principu funkcioniše ova nevladina organizacija, za koju su pojedini članovi tvrdili da je preuzeta od strane LSV. Iz Vojvođanskog kluba sledstveno se izdvojio klub „Vasa Stajić“. Sve u svemu, malobrojne preostale autonomističke snage ili su kompromitovane saradnjom sa SNS ili opterećene trzavicama i elitističkim organizovanjem. Spomenimo još jednom, tek da im se ne zaboravi ime, i Sremsku stranku, Banatsku stranku, Pančevačku partiju, Odbranu Zrenjanina, Savez građana Subotice, Golubove Subotice, Narandžasti blok, Vojvođansku zelenu stranka, Građanski preokret, Vojvođansku alternativu, Republikance Vojvodine, V21, Centar za regionalizam, Panoniju, Agrarnu stranku Vojvodine, Ligu Hrvata Vojvodine, Alijansu Rumuna…

Posebno pogubna po Vojvodinu bila je privatizacija pokrajinskih i lokalnih medija. Oni su i tokom devedesetih godina prošlog veka bili nosioci slobode informisanja (spomenimo samo Nezavisni, Vojvodinu, Pančevac, Kikindske, kasnije i Građanski list). Nemali značaj imale su i lokalne televizije i radio stanice. Nakon privatizacije, oni su postali glasila vladajuće stranke (a mnoga, posebno pokrajinska glasila, su se ugasila). Slično sudbinu doživeo je jedini dnevni list na srpskom jeziku Dnevnik. Stavljanje manjinskih glasila pod kontrolu nacionalnih saveta, koji su, opet, pod kontrolom vladajućih stranaka, i nezavisno informisanje na manjinskim jezicima je nestalo.

Deceniju i po duga nastojanja Demokratske stranke da preuzmu potpunu kontrolu nad svim segmentima života u Vojvodini, od političkog sistema, lokalnih samouprava, nacionalnih saveta, medija, obrazovnih ustanova, a naročito Univerziteta u Novom Sadu, ustanova kulture, pa i preuzimanje u celini ili pojedinačno političkih partija i njenih članova, vratila su se kao bumerang 2016. SNS-u je samo ostalo da iskoriste sve mehanizme koje su tako predano razvijali Bojan Pajtić i Dragoslav Petrović. Nažalost, kao i od njihovog najvernijeg koalicionog partnera LSV, ali i čitavog niza vojvođanskih intelektualaca, koji su bespogovorno podržavali Demokratsku stranku i time saučestvovali u činjenu, odnosno nečinjenju, nikad nismo čuli da su preuzeli odgovornost za uništenje demokratije u Vojvodini, kako je već gore opisano.

Ovako dugačak uvod vodi ka kratkom odgovoru na pitanje o stanju vojvođanske autonomije. Pre svega treba napomenuti da se radi o istorijskoj i civilizacijskoj tekovini, zasnovanoj još na prvim pokušajima Đerđa Dože i cara Jovana Nenada da se području današnje Vojvodine stvori društvo koje neće biti pod kontrolom nacionalnih i zemljoposedničkih/finansijskih elita. Osamnaesti i devetnaesti vek protekli su u buđenju nacionalnih pokreta, koji su svima doneli konflikte, ekonomsko propadanje i ponovno potčinjavanje udaljenim elitama, koje su na Vojvodinu gledale kao na kolonijalni posed, bilo da se radi o bečkim, budimpeštanskim, beogradskim ili zagrebačkim elitama. Svi pokušaji da se Vojvodina svojevoljno priključi Srbiji, od onog 1918, preko onog 1945, do 1988, pokazali su se kao prevare i završili su potpunim ignorisanjem interesa Vojvodine od strane beogradskih vlastodržaca, koju bilo Karađorđevići, Neškovićevi i potonji komunisti, Milošević ili Tadić nisu mogli da prepoznaju kao zasebnu celinu sa sopstvenim osobinama, interesima i vrednu uvažavanja. Poseban slučaj su lažne vojvođanske elite, koje su uvek interesu služenja Beogradu ili ličnom interesu podređivali interes Vojvodine, bilo da se radi i radikalima Jaše Tomića, preplašenim vojvođanskim komunistima, Pajtićevim demokratama ili ligašima. Svi zajedno snose ogromnu odgovornost za izostanak hrabrosti da se dosledno bori za Vojvodinu.

Danas nema ni političkih snaga ni aktivista voljnih i snažnih da se bore za interese Vojvodine. Situacija je slična onoj 1988. godine, ali mnogo teža, jer sećanja na pre 36 godina ugašenu autonomiju Vojvodine blede, a nove generacije je se i ne sećaju. Multietnički i evropski karakter Vojvodine gotovo se u potpunosti ugasio, a sam vojvođanski identitet gotovo da nema ko da neguje. Nivo političke nepismenosti među mladima, ali i građanima uopšte, je dostigao neverovatne razmere. Nivo društvene bede, uključujući onu intelektualnu, kulturnu i obrazovnu raste neslućenom brzinom. Vojvodina rapidno uranja u duboki provincijalizam, čini se nepovratno. Ipak, postoje i tračci nade. Tek će doći vreme kada će se shvatiti koliko je vojvođanska autonomija između 1974. i 1988. godine bila avangardna. Sa svojom multijezičnošću, multikulturalnošću, interkulturalnošću (krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina 20. veka gotovo svaki treći brak u Vojvodini je bio mešovit – skoro dvostruko više nego u Hrvatskoj, a trostruko više u odnosnu na užu Srbiju) i stvaranjem jedne nadnacionalne, savremene, zapadne kulture, Vojvodina je preteča i primer kako bi i Evropska Unija u budućnosti trebalo da izgleda. Za širu, međunarodnu javnost, Vojvodina tek treba da bude „otkrivena“ – kao najlepši i najuspeliji eksperiment, čiji uspeh, mada kratkotrajan, ni Miloševićev puč i sledstveni razbuktali nacionalizam ne mogu zaseniti.

Do tada, do nekog momenta u budućnosti kada će i Srbija postati demokratsko društvo lišeno pogubnog nacionalizma, dakle društvo dovoljno demokratski zrelo da Vojvodini vrati autonomiju za koju se ona 1974. godine izborila, neophodno je stalno reafirmisati vojvođansko pitanje, ali ne više onako pejorativno kako su to radile LSV i DS, već kroz naučni, obrazovni, kulturni, informativni, umetnički, pa i sveobuhvatni, društveni pristup, naročito kroz integrativni pristup koji uključuje sve vojvođanske nacionalne zajednice i, naročito, vojvođansku provinciju.

Svi mi koji smo svedočili vojvođanskoj autonomiji svedočili smo nečemu vanvremenskom, nečemu što je daleko nadvisivalo prostor na kojem se dešavalo. Danas ne čudi što je Milošević svoj politički užas započeo upravo u Vojvodini – trebalo je prvo uništiti uspeli princip skladnog suživota, koji svima omogućava punu ostvarenost, a sam suživot pruža dodatnu prednost i vrednost. Sa takvim primerom koji je pružala autonomna Vojvodina nije bilo moguće voditi ratove i razbijati Jugoslaviju. Tek uništenjem tog jugoslovenskog i evropskog dragulja – autonomije multinacionalne Vojvodine, moglo se započeti sa krvavim pirom koji traje i danas. Mira i suživota u Srednjoj Evropi i Balkanu neće biti dok se ponovo ne uspostavi puna autonomija Vojvodine.

Malobrojni, politički aktivni Vojvođani, moraju da porade na svojoj samodovoljnosti, elitizmu i egocentrizmu i da na političku bitku gledaju mimo izbornih procesa, kampanja i rokova. Vojvodini je više potrebna reideologizacija, repolitizacija (kroz političko „opismenjavanje“, uključivanje i angažovanje širokih masa), čvrst otklon od populističkih tema i usmeravanje ka onim neprijatnim, trenutno percipiranim kao rizičnim za političku popularnost. U beogradskoj opoziciji mora konačno preovladati stav da se demokratija u Srbiji ne može graditi na nacionalističkim narativima iz osamdesetih godina prošlog veka, kao ni na temeljima koje je postavio Slobodan Milošević, u šta je uključeno i ukidanje autonomije Vojvodine (odnosno njeno očuvanje kao puke forme). Svi zajedno moramo raditi na vraćanju multinacionalnog, interkulturalnog i evropskog duha Vojvodine. Iskustvo autonomije Vojvodine, kao najveće tekovine posleratne Evrope, kao „studije slučaja“, eksperimenta ili modela, mora zauzeti zasluženo mesto na međunarodnoj sceni, posebno u naučnim i političkim krugovima. Za to je potrebno i ponovno sagledavanje autonomije iz prizme savremenog evropskog i međunarodnog iskustva, dakle kao primera podsticajnog okruženja za skladan suživot i prožimanje građana različitog etničkog i zavičajnog porekla. Jedan od preduslova za dalju demokratizaciju društva bio bi nacionalizacija lokalnih, pokrajinskih i medija na manjinskim jezicima (ili stvaranja njihove održive alternative), objedinjavanje nacionalno obojenih zavoda za kulturu u Zavod za kulturu Vojvodine (koji je postojao dok nije pretvoren u bezlični Kulturni centar Vojvodine), obnova Instituta za izučavanje istorije Vojvodine (koji je svojevremeno postojao u Sremskim Karlovcima), te svođenje delovanja nacionalnih saveta na meru u skladu sa evropskim standardima i praksama, koje neće voditi segregaciji, već integraciji.

PREDRAG ĐURIĆ

EPIDEMOLOG, DOKTOR MEDICINSKIH NAUKA IZ OBLASTI JAVNOG ZDRAVLJA. RADI KAO VIŠI PREDAVAČ NA UNIVERZITETU VULVERHEMPTON.