Na¹ rubu beogradskog Karađorđevog parka, na mestu gde se ulica Internacionalnih brigada uliva u Nebojšinu, nalazi se spomenik Internacionalnim brigadama. Diskretan i neupadljiv, ovaj kameni spomenik koji se uzdiže iz trave okružen crvenim ružama, otkriven je davnog 28. oktobra 1956. godine u prisustvu Huana Negrina (Juan Negrín)poslednjeg predsednika Vlade Druge Španske Republike, kome je to ujedno bilo i poslednje pojavljivanje u javnosti. Dve nedelje nakon ovog događaja, Negrin će umreti u svom stanu u Parizu, gradu u kome se tada nalazilo sedište Španske Republike u izgnanstvu. Među poslednjim željama ovog utučenog španskog socijaliste i republikanca koji je od 1939. godine živeo u izgnanstvu bila je da mu nadgrobna ploča na pariskom groblju Per Lašez (Père Lachaise) ostane bez imena i teksta i da se vest o njegovoj smrti objavi tek nakon što bude pokopan.

Dve nedelje ranije u Beogradu, međutim, na ploči u Karađorđevom parku koja je otkrivena u Negrinovom prisustvu navodi se: „Internacionalne brigade formirane su u Španiji 1936. godine, od dobrovoljaca iz 53 zemlje koji su pritekli u pomoć herojskom španskom narodu u njegovoj borbi protiv fašističke agresije. One su bile najlepši primer međunarodne solidarnosti i proleterskog internacionalizma. U njihovim redovima bilo je preko 1700 jugoslovenskih dobrovoljaca od kojih je 800 ostavilo svoje živote na bojnim poljima Španije.“

Od 1956. godine, kada je spomenik otkriven, pa do danas, kako su različiti istoriografski izvori postajali dostupni i istraživanja na ovu temu bivala temeljnija i sveobuhvatnija, ova cifra od „preko 1700 Jugoslovena“ se postepeno uvećavala, da bi danas mogli govoriti o blizu dve hiljade Jugoslovena koji su dobrovoljno otišli u Španiju u odbranu legalno izabrane španske Vlade.

Upravo je ova cifra u svetlu novih saznanja i dostupnosti novih izvora bila neposredni povod za organizaciju skupa „Jugosloveni u Španskoj republikanskoj vojsci (1936 – 1939)“ (podnaslov: „Ažuriranje spiska jugoslovenskih dobrovoljaca i nova istoriografska istraživanja“) koji je u organizaciji Instituta za noviju istoriju Srbije (INIS), a na inicijativu Udruženja Španski borci 1936 – 1939, održan od 18. do 20. maja 2023. godine u Beogradu u prostorijama INIS-a.

Skup je okupio najeminentnije istoričare i stručnjake iz zemalja bivše Jugoslavije i Rusije na temu Španskog građanskog rata, a posebnu vrednost skupu dalo je učešće francuskog istoričara Ervea Lemela (Hervé Lemesle) koji je predstavio svoj dvadesetogodišnji rad na istraživanju jugoslovenskih dobrovoljaca u Španskom građanskom ratu.

U svom izlaganju, Lemel je predstavio svoj rad koji sadrži više od dvesta novih imena u odnosu na zvanični spisak kojim raspolaže Udruženje Španski borci 1936-1939. Lemel je svoj prvi spisak na kome je bilo 1910 imena dobrovoljaca objavio 2011. godine u doktorskoj disertaciji odbranjenoj na Sorboni. Poslednje dve godine radio je intenzivno na reviziji spiska iz 2011. godine i neposredno pred konferenciju došao je do broja od 1996 dobrovoljaca. Svestan da taj rad još nije doveden do kraja i da zahteva dodatnu proveru, da samo za 1118 dobrovoljaca (51%) postoje kompletni podaci, za 661 srednji nivo informisanosti, a za 318 malo ili nimalo podataka, kao i činjenice da je samo četvrtina dobrovoljaca stigla u Španiju iz Jugoslavije, a tri četvrtine iz 24 drugih zemalja, predložio je da se formira transnacionalni tim jer će „samo zajednički i međunarodni rad učiniti mogućim da se popune praznine u postojećoj dokumentaciji.“

Istorijski kontekst

Jugoslovenski kontingent u okviru Internacionalnih brigada bio je sa nepune dve hiljade dobrovoljaca, prema rečima Ervea Lemela, sedmi po veličini. Poznato je da je između trideset i pet i četrdeset hiljada dobrovoljaca (ni u jednom trenutku na tlu Španije nije bilo istovremeno preko petnaest hiljada dobrovoljaca) iz pedeset i pet zemalja sveta pohrlilo u Španiju u odbranu Republike nakon što je grupa generala španske vojske, među kojima se nalazio i Francisko Franko (1892‒1975) i potpomognuta fašističkom Italijom i nacističkom Nemačkom, pokušala 18. jula 1936. godine da izvede državni udar protiv legalno izabrane Republike. Puč nije uspeo i sukob je prerastao u građanski rat, u kome će pobunjenici, nakon tri godine krvavih borbi koje su odnele pola miliona života i isto toliko republikanaca oterale u izgnanstvo, odneti pobedu.

Frankovim saveznicima, na prvom mestu Hitleru i Musoliniju, pružila se prilika da na španskom poligonu testiraju svoju vojsku, tenkove i avijaciju pre svega, pružajući dragocenu pomoć pobunjenicima. Bombardovanje baskijskog grada Gernike koje je izvela elitna nemačka Kondor divizija, a koje će Pablu Pikasu biti inspiracija za istoimeno likovno remek-delo, predstavljaće prvo masovno bombardovanje civilnog stanovništva u istoriji ratovanja.

Za to vreme, najveći broj evropskih država, među kojima i Kraljevina Jugoslavija, nemo je posmatrao španski sukob krijući se iza Pakta o nemešanju koji je ratu pridavao status „unutrašnjeg pitanja Španije“. Time je de fakto legalno izabrana vlast izjednačena sa pobunjenicima, čime joj je onemogućeno da na legalan način dođe do oružja i bilo koje druge vojne pomoći iz inostranstva. Upravo je činjenica da je odlazak u Španiju bio ilegalan čin koji je podrazumevao krivičnu odgovornost, jedan od razloga što ne postoji precizna evidencija Jugoslovena koji su stupili u redove Internacionalnih brigada. Pored ovoga, važnu ulogu u nepreciznoj informisanosti po ovom pitanju ima i činjenica da se najveći broj Jugoslovena nije uputio u Španiju iz Jugoslavije (npr. E. Lemel navodi da je 420 Jugoslovena stupilo u redove Internacionalnih brigada sa teritorije Francuske, dok je iz Jugoslavije to učinilo svega 421 dobrovoljac).

Učešće Jugoslovena u Španskom građanskom ratu ispisalo je najrazličitije životne sudbine. Većina onih koji su preživeli po završetku rata završila je u francuskim logorima, odakle su sa više ili manje sreće uspevali da se vrate u domovinu. Manjak sreće neretko je podrazumevao prolazak kroz nemačke logore u koje ih je kolaboracionistička Vlada iz Višija izručivala. Bilo je i onih koji su se nakon povlačenja iz Španije priključili francuskom pokretu otpora, a neki su završili u trećim zemljama poput SAD, Kanade ili Australije.

Životne sudbine španskih boraca koji su kasnije obavljali odgovorne funkcije ili onih koji su svoje sudbine zabeležili u memoarima ili dnevnicima u manjoj ili većoj meri poznate su javnosti. Sudbina većine boraca koji su pohrlili u pomoć Republici nikada neće biti napisana i poznata javnosti. Povremeno, ipak, po neka nova priča spletom raznih okolnosti ugleda svetlost dana, poput one o Nikoli Joliću koja se tako nedavno pojavila u Španiji.

Nikola je posle rata i pada u zarobljeništvo duševno oboleo, nakon čega je u decembru 1954. godine smešten u duševnu bolnicu u španskoj provinciji Alava.² Nakon rata usledili su brojni neuspešni pokušaji bližih i daljih rođaka da vrate u Jugoslaviju obolelog Jolića, koji je prestao da komunicira sa svojom okolinom i koji nije mogao više samostalno da donosi odluke. Poslednji pokušaj njegove repatrijacije u rodnu Bosnu izveden je na inicijativu jugoslovenske ambasade u Madridu na samom početku devedesetih godina prošlog veka. Rat koji je ubrzo zatim zahvatio, ovoga puta Jolićevu rodnu zemlju, sputao je planove Ambasade. Jolić je zauvek ostao u Španiji u kojoj je nem dočekao duboku starost. Poslednje mesece živote proveo je u krevetu. Malobrojni ljudi koji su prisustvovali sahrani bili su uobičajeni parohijski posetioci koji ga nisu ni poznavali.

Ocena konferencije

Skup je u izlaganjima učesnika pokrio aspekte koji su se ticali kako konkretnih događaja i ličnosti vezanih za Španski građanski rat, tako i onih opštih, opisujući istorijski kontekst u kome je došlo do izbijanja rata na Iberijskom poluostrvu. Tako su učesnici konferencije mogli da čuju izlaganje dr.sc. Vladana Vukliša, pomoćnika direktora Arhiva Republike Srpske iz Banja Luke u kome je gotovo pa kinematografskom preciznošću predstavljena osujećena akcija Komunističke partije Jugoslavije kada je 1937. godine unajmila francuski trgovački brod „Korzika“ (La Corse) sa ciljem da iz Dalmacije i Crne Gore preveze oko petsto jugoslovenkih dobrovoljaca u Španiju. Posledice propale akcije bile su dalekosežne, između ostalog, i po rukovodstvo KPJ i smenu njenog tadašnjeg generalnog sekretara Milana Gorkića, što je Josipu Brozu Titu omogućilo da „privremeno“ preuzme kormilo KPJ.

Individualne slučajeve Jugoslovena iz redova Internacionalnih brigada prikazali su dr Olga Manojlović Pintar u izlaganju o Milanu Kalafatiću i dr Nenad Labenšperger u svom predavanju o španskom borcu Srećku Jurkiću.

Posebnu vrednost skupu dao je, takođe, i doprinos demistifikaciji određenih mitova vezanih za Španski građanski rat, koji su se usled višedecenijskog ponavljanja duboko urezali u jugoslovensko društvo. Među poznatijim je da je Josip Broz Tito boravio ili da se čak borio u Španiji za vreme Španskog građanskog rata. Dr Stefan Gužvica, istraživač u Institutu za filozofiju i društvenu teoriju, u svom predavanju „Jugoslovenski dobrovoljci u Španiji, frakcijske borbe u KPJ i geneza istoriografskih kontroverzi“ detaljno je predstavio kako je došlo do kreiranja ovog mita kada je prvi put pomenut u Dedijerovoj knjizi „Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita“, kao i njegova naknadna „dokazivanja“.

Podatak da je Tito bio u Španiji nije potvrdio nijedan učesnik iz redova jugoslovenskih interbrigadista. Da Tito nije bio u Španiji jednom prilikom mi je potvrdio i general Nikola Ljubičić, nekadašnji savezni sekretar za narodnu odbranu SFRJ, dok je mom ocu to isto rekao Milovan Đilas. Iako je Ljubičić kao jedna od osoba od maršalovog najvećeg poverenja u njegovoj poslednjoj životnoj etapi bio veoma dobro obavešten u vezi sa pojedinostima iz Titovog života, Đilasova tvrdnja je, kada je o ovoj temi reč, utoliko vernija što je u vreme Španskog građanskog rata bio blizak saradnik Josipa Broza Tita.

Skup je od strane stručne javnosti ocenjen kao veoma uspešan zbog činjenice da je na jedan sveobuhvatan način bacio svetlo na brojne aspekte koji se tiču Španskog građanskog rata, činjenicu koja će bez sumnje podstaći buduće istoričare i istraživače u svom radu. Istovremeno, konferencija je potvrdila postojanje izuzetne generacije mladih istoričara koji se bave izučavanjem učešća Jugoslovena u Španskom građanskom ratu.

Povodom održane trodnevne konferencije, Milo Petrović, predsednik Udruženja Španski borci 1936 – 1939 izjavio je za Res Publicu: „Veoma smo zahvalni Institutu za noviju istoriju Srbije na više nego uspešnoj organizaciji skupa posvećenog učešću dobrovoljaca iz Jugoslavije u Španskom građanskom ratu, preciznije, u odbrani Španske Republike od nacionalnog španskog i međunarodnog fašizma. Posebnu vrednost skupu dala je činjenica da su u njemu učestvovali istoričari i drugi socijalni istraživači iz više nekadašnjih jugoslovenskih republika, kao i iz Francuske i Rusije, dveju zemalja iz kojih je stizala najveća pomoć Španskoj republici; iz Francuske u ljudstvu (najbrojniji su bili francuski dobrovoljci kojima treba dodati i one iz drugih zemalja koji su preko Pirineja ulazili u Španiju), iz Rusije, tačnije nekadašnjeg Sovjetskog Saveza, u naoružanju i vojnotehničkom osoblju. Brojna je memoarska literatura o ovoj temi, počev od zbornika „Španija 1936-1939“ u pet tomova u kojem su sabrana sećanja više od 200 jugoslovenskih dobrovoljaca, preko knjiga i drugih publikacija koje su pisane od nekih ili o nekim od poznatijih učesnika španske epopeje, kao i radovi koji su se bavili ovom temom iz regionalnog ugla, posebno iz onih krajeva odakle je bio veći broj dobrovoljaca. Sada se, međutim, pojavila nova generacija istoričara, koji, na osnovu uvida u nove, arhivske i druge izvore, kritički preispituju dosadašnja saznanja i otvaraju nova, do sada zanemarena, pitanja i područja istraživanja.

Ubeđeni smo da će ovaj skup i zbornik radova koji će njegove rezultate učiniti dostupnim javnosti oživeti i proširiti interesovanje za ovaj značajan trenutak španske, evropske i svetske istorije u Dvadesetom veku, jugoslovenske takođe. Međunarodna solidarnost ili, drugačije rečeno, univerzalno bratstvo u odbrani mira i slobode, danas je, vidimo, jednako aktuelno i važno kao i onda kada se branila Španska Republika. Svet je postao bliži distopijskoj nego utopijskoj viziji budućnosti. Kami je na to upozorio još 1957. godine: „Svaka generacija, bez sumnje, veruje da je predodređena da popravi svet. Moja, međutim, zna da to neće učiniti. Ali, njen je zadatak možda veći: sprečiti da se on razgradi i razori.“

Udruženje Španski borci 1936 – 1939

Inicijativa za organizaciju ovakvog skupa spada u uobičajene aktivnosti Udruženja Španski borci 1936-1939 koje je naslednik Udruženja jugoslovenskih dobrovoljaca španske republikanske vojske 1936 – 1939 i koje baštini vrednosti ovog udruženja osnovanog 1946. godine. Živih interbrigadista više nema, a članove udruženja danas čine potomci španskih boraca i prijatelji Internacionalnih brigada.

Poslednja trajna institucionalna veza Udruženja španskih boraca sa državom prekinuta je tokom NATO bombardovanja 1999. godine kada su kancelarije udruženja izmeštene iz Doma JNA, da bi se u njima „privremeno“ smestila radio-veza. Kancelarije udruženju više nisu vraćene, čime su beogradske kafane postale nove radne prostorije udruženja. Ljubaznošću Instituta Servantes godišnji skupovi Udruženja održavaju se u prostorijama instituta, arhiva udruženja smeštena je kod Sekcije prve proleterske brigade, a u kafanama poput „Brankovine“, „Kolarca“ ili „Zlatnog burenceta“ trasiraju se smernice rada za svaku narednu godinu.

U okviru trodnevne konferencije, članovi Udruženja Španski borci 1936 – 1939 su zajedno sa učesnicima konferencije položili cveće na spomenik Internacionalnim brigadama u Karađorđevom parku, odajući tako poštu prvim borcima protiv fašizma u XX veku, koji su se, kako reče Artur London, digli pre svitanja.³

MARKO FERNANDEZ

ČLAN UDRUŽENJA ŠPANSKI BORCI 1936-1939 I SARADNIK NEDELJNIKA VREME.

Istorijski kontekst

Ocena konferencije

Udruženje Španski borci 1936 – 1939

Možda će ti se svideti i

Holokaust posle Gaze (I DEO)

Od nacionalizma do jezika i natrag

Feminizmi i ratovi