Kakvu je ulogu privreda imala u disoluciji Jugoslavije?

Iako su ekonomska pitanja među najvažnijim pitanjima uređenja i vođenja jedne države, zanimljivo je kako je malo objektivnih i sa vremenske distance nepristrasnih analiza privrede Jugoslavije. Moglo bi se reći da nakon raspada Jugoslavije nije ni bilo potrebe za stručnim analizama budući da država više nije postojala. Ipak, takve analize bi mogle pomoći objektivnom razmatranju da li i u kojoj mjeri su ekonomska pitanja doprinijela disoluciji Jugoslavije. Ovaj tekst, naravno, nije supstitut za stručne analize, ali pokušaće dati kratak osvrt na ključne karakteristike jugoslavenske privrede i njene uloge u raspadu države.

Polazna osnova jugoslovenske privrede je bila vrlo slaba. Nakon II svjetskog rata Jugoslavija je obuhvatala područje koje je dugo bila pod osmanskom i austrougarskom kolonijalnom upravom. To je imalo direktne reperkusije i na privredne aktivnosti tih malih zemalja. Kolonijalne vlasti podređene zemlje uvijek drže kontrolisano nerazvijene kako bi ostvarili svoj glavni cilj – eksploatacija resursa. Jugoslavija je nastala upravo na takvim osnovama. Zemlje koje su ušle u sastav Jugoslavije resursno su bogate zemlje, ali je nivo privredne aktivnosti bio na nivou pojedinačnih trgovačkih i zanatskih obrta. Industrijska aktivnost je bila na nivou statističke greške, međunarodna trgovinska razmjena nije ni postojala.

Drugi svjetski rat je razorio područje koje je obuhvatala Jugoslavija, te nanio posebno ozbiljne udarce populaciji. Prema nekim izvorima, procjene su da je na području Jugoslavije početkom II svjetskog rata bilo oko 16 miliona stanovnika. Demografski gubitci su prema procjenama iznosili 1,7 miliona stanovnika (matematička procjena ne samo broja ubijenih, već i iseljenih i pada nataliteta). Stvarni broj žrtava rata se procjenjuje na cca. 1 milion. Ovdje je važno napomenuti da su žrtve rata bili uglavnom radno sposobni muškarci. Treba uzeti u obzir da je postojala i kategorija vojnih invalida, koji nisu mogli dati doprinos privrednom razvoju zemlje po okončanju rata. Dodatno, jugoslavensko stanovništvo je bilo uglavnom neobrazovano, značajan dio elementarno nepismen. U Jugoslaviji je 1946. godine bilo 80 posto seljaka, a dvije decenije kasnije taj postotak se smanjio na 50 posto. Broj studenata se u tom periodu povećao sa 16.000 na 200.000. No, treba naglasiti da je Jugoslavija imala relativno mlado stanovništvo, što je povoljan aspekt iz perspektive privrede. Ljudski resursi su najvažniji resurs jedne privrede za razvoj konkurentnosti.

Osnovna karakteristika jugoslavenske privrede je bogatstvo resursa. Šumska prostranstva prisutna u svim republikama Jugoslavije su kasnije poslužila razvoju drvno-prerađivačke industrije čiji proizvodi su bili prisutni na tržištima industrijske ali i finalne potrošnje. Jugoslavija je obilovala vodnim resursima, koji su kasnije poslužili za razvoj energetskog sektora i turizma. Teritorija Jugoslavije je obuhvatala plodno tlo visokog kvaliteta, što je ne samo elementaran uslov za opstanak zemlje i društva već je poslužilo kao osnova za razvoj prehrambene industrije. Tlo je bilo bogato i rudama i mineralima, što je opet poslužilo kako energetskom sektoru, tako i kao generalna osnova za razvoj primarne, sekundarne i tercijarne industrije.

Jugoslavensko društvo je poslijeratnom periodu bilo siromašnije od drugih socijalističkih država. Kako bi se podigao životni standard i uhvatio korak sa drugim zemljama u razvijenom svijetu, Jugoslavija je prošla kroz snažan proces industrijalizacije. Industrijska proizvodnja je početkom 1950-tih porasla za šest puta u odnosu na predratni period, a 1957. BDP se utrostručio u odnosu na 1952. godinu.

Pokrenuta je primarna industrija (rude i minerali) kako bi se kreirala osnova za razvoj proizvođačko-prerađivačke industrije (sekundarna industrija) a u perspektivi i uslužnog sektora (tercijarna industrija). Nivo svijesti o potrebi zaštite okoliša u to vrijeme nije bio na visokom nivou globalno, pa tako ni u Jugoslaviji. Pratio se globalno opšteprihvaćen stav da je za ekonomski rast nužno platiti djelimičnim uništavanjem prirodnih resursa.

Snažan razvoj infrastrukture je također bila jedna od karakteristika jugoslavenske privrede. Elektrifikacija, te izgradnja infrastrukture koja će omogućiti snažan i razvijen drumski, željeznički, brodski, zračni, te telekomunikacioni saobraćaj, bili su ključan uslov za razvoj prethodno pomenutih industrija. Imajući u vidu sve navedeno, nije iznenađenje da je Jugoslavija do sredine 1960-tih imala visoku stopu ekonomskog rasta. Od 1957. do 1961. prijevremeno je završen petogodišnji plan i ostvarena je stopa ekonomskog rasta od respektabilnih 12 posto. Politički vrh je bio ponosan na svoja postignuća, jer je Jugoslavija imala jednu  od najvećih stopa ekonomskog rasta u svijetu. To je bilo zahvaljujući slaboj bazi ali i javnim investicijama koje su bile usmjerene na izgradnju infrastrukturne mreže kao i velikih privrednih pogona.

Karakteristika jugoslavenske privrede su i moćne kompanije koje su bile prisutne na svjetskom tržištu, nizale su uspjehe na dalekim tržištima kao što su Peru, Libija, Irak ili Indonezija. Zahvaljujući politici nesvrstanih i uglavnom mudrih poteza jugoslavenskog rukovodstva na međunarodnom planu, jugoslavenske kompanije kao što su Energoinvest ili Hidrogradnja, doživjele su svoj zlatni period 1970-tih i 1980-tih godina. To je značajno podstaklo izvoz, čime su se pored internih izvora ekonomskog rasta osigurali i eksterni.

No, kada je završena faza incijalne industrijalizacije i izgradnje infrastrukture, počeli su se javljati problemi. Jugoslavija je imala zvanično plansku privredu koja je podrazumijevala da su tržišta, proizvodi, poslovni partneri i kupci bili dirigovani od strane političkog vrha. Istovremeno, tržišni aspekti jedne privrede, kao što su slobodno formiranje cijena, pronalazak kupaca, dobavljača, odnos prema konkurentima, razvoj proizvoda, finansiranje investicija, bili su djelimično i ne uvijek u svakoj fazi privrednog života Jugoslavije prisutni. Dakle, postojao je jedan diskontinuitet u privrednom životu, koji je značajno otežavao stabilan i dugotrajan razvoj.

Iako je do sredine sredine 1960-tih ostvaren respektabilan ekonomski rast, i dalje je značajan dio ruralnog stanovništva živio u siromaštvu, zbog čega su mnogi emigrirali u Njemačku kao gastarbajteri. To je bilo kratkotrajno rješavanje društvenog problema, s obzirom na to da su se mnogi vratili u Jugoslaviju sredinom 1970-tih kada je globalna naftna kriza uvela svjetsku privredu u recesiju, otpuštanja i opštu nestabilnost koja je godinama trajala. Jugoslavenska privreda, tada još uvijek u povoju i nedovoljno razvijena našla se ne samo pod udarom negativnih globalnih trendova, već i pod udarom rasta nezaposlenosti zbog povratka gastarbajtera u zemlju. Pored visoke nezaposlenosti koja se nastojala riješiti kroz masovna zapošljavanja ali koja nisu stvarala vrijednost (birokratizacija), jugoslavenska privreda je imala ozbiljnih problema sa niskom stopom produktivnosti. Na to su se kalemili problemi sa tvrdokornom inflacijom koja je znala rasti i do 35 posto! Godinama je inflacija opterećivala jugoslavensku privredu i u suštini obezvrijeđivala ono što se proizvodilo. Inflaciju je vrh države nastojao riješiti kroz vanjska zaduživanja. U odnosu na početak 1970-tih, Jugoslavija je krajem te decenije bila zaduženija za 400 posto!

Zaduživanje samo po sebi nije loše, ali je u slučaju Jugoslavije donijelo više problema nego rješenja. Ne samo da je vanjski dug rastao, uz unutrašnji, već se posuđivalo nekontrolisano. Loša situacija je učinjena gorom na nekoliko načina. Prvo, novac se na inostranom tržištu kapitala posuđivao po nepovoljnim kamatnim stopama. Zatim, posuđivani novac se uglavnom nije koristio za investicije i podizanje produktivnosti (čime bi zaduživanje bilo opravdano), već za finansiranje uznapredovale birokratizacije i ekonomski neodrživih političkih projekata. Dalje, zbog izmjena ustava kroz koje su osnažene republike, novac su bez odobrenja centralne vlasti republike samostalno mogle posuđivati u inostranstvu. Konačno, zavladala je korupcija, te su krajem 1970-tih godina jugoslavenski građani imali preko 13 milijardi USD na švicarskim računima. Istovremeno, bankama je poslovanje sa inostranstvom značajno otežavano kroz različite kontrolne mehanizme. Situaciju je inače usložnjavala nerazvijenost domaćeg tržišta kapitala. Sada već teške privredne okolnosti postajalesu još teže zbog neformalne ekonomije koja je bujala. Nemogućnost trgovine kapitalom u zakonskim okvirima rezultiralo je stvaranjem crnog tržišta deviza, pri čemu trgovina drugim finansijskim instrumentima uopšte nije bila moguća. Restriktivne mjere fiskalne i monetarne politike su bile uglavnom neefektivne.

Prisutna su bila i dugogodišnja ekonomska trvenja između republika. Najrazvijeniji dio države je bio sjeverozapad, Slovenija i dijelovi Hrvatske. Najnerazvijeniji dio Jugoslavije su bile južne republike, sa pokrajinom Kosovo kao najnerazvijenijom. Bruto domaći proizvod per capita krajem 1960-tih je u Jugoslaviji iznosio 860USD, Slovenija je imala BDP p.c. 1.550 USD a Kosovo 300 USD p.c. Bosna i Hercegovina je u ekonomskom smislu imala ulogu resursne baze, opskrbljujući druge republike sa resursima i poluproizvodima svoje primarne industrije. Postojao je fond solidarnosti, u koji su razvijenije republike uplaćivale više da bi se manje razvijene republike ubrzano razvijale. No, i taj mehanizam je bio nefunkcionalan i predmet političkih bitaka jer je sa godinama disproporcija u razvijenosti rasla. A time i nezadovoljstvo. Razvijene republike su zahtjevale da se kao kriterij za povlačenje sredstava iz fonda koristi produktivnost. To je bilo nepovoljno rješenje za manje razvijene republike jer su upravo zbog slabe razvijenosti i bili niskoproduktivni. Stoga su manje razvijene republike zahtijevale kriterij solidarnost, tj. izjednačavanja standarda. Između republika je vladalo i privredno rivalstvo. Naprimjer, 1959. godine kada je trebalo graditi prugu Beograd – Bar, a koja je imala za cilj podsticanje razvoja Crne Gore, Slovenija se protivila argumentima da su troškovi izgradnje previsoki. No stvarni razlog je ležao u činjenici da bi takav razvoj imao negativne posljedice za slovenačku privredu, kako su pojedini slovenački političari kasnije i sami priznali. Dogovor kako će se sredstva iz fonda solidarnosti alocirati, i što je još važnije, kako će se njihovo trošenje nadzirati, nikada u suštini nije postignut. Ovaj problem regionalnog razvoja je kasnije i poslužio kao inicijalna kapisla za početak disolucije Jugoslavije kada je Slovenija proglasila nezavisnost.

Svi ovi ekonomski problemi koji su opterećavali Jugoslaviju imali su jednog zajedničkog imenitelja – nedostatak vizije razvoja. Politički vrh Jugoslavije nije nikada definisao dugoročnu strategiju razvoja, koja bi obuhvatila postepeno prelaženje na otvorenu, tržišnu privredu. To je bilo neophodno jer nije bilo realno očekivati opstanak dirigovane privrede kao ekonomskog eksperimenta koji je odbacivao stoljetne ekonomske principe. Političko, a posebno ideološko rukovodstvo Jugoslavije je odbacivalo ideju tržišne ekonomije kao kapitalističke tvorevine, podrazumijevajući elementarno nepoznavanje ekonomije. I kada se pojavila generacija novih, progresivnih političara koja je ukazivala na neophodnost promjena i zauzimanja novog ekonomskog kursa (ali po istoj ideološkoj liniji), odbačeni su kao antidržavni element. Tako su se ozbiljni, strukturalnim problemi rješavali samo na njihovom manifestnom nivou, po principu „drži vodu dok majstori odu“. Dugoročnih, suštinskih rješenja nije bilo.

A nije ih bilo zbog jedne druge karakteristike jugoslavenske privrede – politike. Jugoslavenskom ekonomijom nisu upravljali vrsni ekonomisti, posebno makroekonomisti, već su njome upravljali politički moćnici koji su političke probleme pokušavali rješavati kroz ekonomske poteze. Nerazumijevanje pogubnosti politički motivisanih ekonomskih poteza ispostavilo se kao ogroman problem. Kako inače objasniti usvajanje mamutskog Kardeljevog zakona o udruženom radu (ZUR) koji je imao 671 član, a donesen je 25. 11. 1976. Uzrokovao je usvajanje nevjerovatnih 1.5 miliona pravnih akata, sve sa ciljem ubijanja ekonomskih problema. No, ubijena je privredna aktivnost, jer je u roku od deset godina taj zakon prouzrokovao da ekonomski rast sa 13 posto padne na 0 posto. Dakle, ZUR, koji je trebao ojačati radničku klasu, paradoksalno ju je oslabio, jer je ugušio jugoslavensku privredu.

Protivljenje međunarodnom otvaranju jugoslavenske privrede, uvođenju prava na privatno vlasništvo u privredi, razvijanje tržišta kapitala, kontrolisano investiciono zaduživanje, definisanje jasne metodologije djelovanja fonda solidarnosti, promicanje odgovornog i stimulativnog korištenja mehanizama monetarne i fiskalne politike, dozvoljavanje zaživljavanja tržišnih mehanizama, skidanje etikete sa menadžera koji su bili vođeni tržišnim principima – sve su to bili ozbiljni propusti ekonomski neosviještenog jugoslavenskog političkog vrha koji se plašio da će ovakvi potezi biti u suprotnosti sa političkom ideologijom. Žestoki kritičari čak tvrde da se nisu plašili toliko za ideologiju koliko za gubitak moći.

Politika ima dvije ruke – ekonomiju i vojsku. Političkom vrhu Jugoslavije decenijama je ekonomija bila lijeva ruka, ona bliža srcu. No, nije bila dovoljno jaka. Markovićeve reforme su bile na putu da riješe dio nabrojanih ekonomskih problema, ali su došle prekasno. Do tada su već značajno ojačale nacionalističke struje koje su svoju političku demagogiju ugnijezdile u ekonomske probleme. Zbog niza neuspjeha površnih i nepromišljenih ekonomskih poteza, desnica je jačala i na kraju pad Jugoslavije okončala vojnom brutalnošću. Nameće se zaključak da je Jugoslavija imala značajan privredni potencijal, no nije imala rukovodstvo koje je taj potencijal znalo iskoristiti.

DENIS BERBEROVIĆ

DOCENT  NA  EKONOMSKOM FAKULTETU  UNIVERZITETA U SARAJEVU.  PREDAJE  PREDMETE  IZ  OBLASTI  MARKETINGA  I KVALITATIVNE  NAUČNO-ISTRAŽIVAČKE  METODOLOGIJE. KAO CHEVENING  STIPENDISTA  MAGISTRIRAO  JE  SA  POČASTIMA  U VELIKOJ BRITANIJI.  ANGAŽOVAN  JE  KAO  NASTAVNIK  I ISTRAŽIVAČ  U  SLOVENIJI  I  FRANCUSKOJ.