Kako do održivog i pravednog penzionog sistema

Reforma penzionog sistema u Francuskoj bila je jedna je od vodećih društvenih tema poslednjih meseci. S jedne strane svedočimo gaženju osnovnih demokratskih principa u želji da se mimo volje građana i njihovih izabranih predstavnika usvoje predložene reforme, a sa druge strane svedočimo pokušaju otpora ovakvim, svakako nepravednim reformama. Na navedenom primeru vidimo kako se neoliberalna, kapitalistička država (odnosno finansijsko-političke elite koje je zastupaju) ogoljeno prikazuje kao autoritativna i odlučna u svojim namerama, ali tužna sudbina francuskih radnika podstiče nas da dublje preispitamo problem penzionog sistema.

Možda je francuski primer samo najglasniji i, time, najvidljiviji, ali reforma penzionog sistema teče kontinuirano globalno već gotovo čitav vek, s tim što, verno sledeći spomenuti neoliberalni kurs, poslednjih pola veka ima suprotan smer od onog koji je uspostavljen početkom i koji je čvrsto praćen sredinom XX veka. I dok je prvih pola veka proteklo u stvaranju uslova da se što veći broj radnika obuhvati penzionim sistemom, odnosno da se pruže što je moguće pravedniji uslovi za penzionisanje i uživanje u penziji, neoliberalni kurs svodio se na ograničenje prava, pooštravanje uslova, prvenstveno podizanje uzrasne granice i godina staža za odlazak u penziju, a neretko i za ograničenje, odnosno smanjenje iznosa penzija. Na prelazu dva milenijuma glavni akter u reformi penzionog sistema bila je Svetska banka, kao predvodnik neoliberalnog mišljenja, a područje reformi bile su prvenstveno zemlje Centralne i Istočne Evrope. Jedna od glavnih težnji Svetske banke bila je diverzifikacija penzionog sistema, odnosno pored obaveznog penzijskog osiguranja, uvođenje i dobrovoljnog, a naročito privatnog osiguranja. Time se, već u skladu sa neoliberalnim kursom, težilo „rasterećenju“ poslodavaca i budžeta od izdataka za penzijsko osiguranje i prebacivanje troškova na radnike. Videćemo kasnije da su se vlasti u Srbiji na ovom polju pokazale kao najbolji učenik.

Sam fenomen penzije relativno je skorašnji (kao i zdravstveno osiguranje o kojem smo već pisali). Istina je da se prve penzije uvode još pre dve hiljade godina u Rimskom carstvu (tačnije 13. godine pre nove ere), ali su one uključivale samo vojne obveznike nakon 20 godina službe, a slična praksa se i poslednjih vekova primenjivala i u Evropi i Americi za vojna lica, posebno za ratne veterane i invalide rata. Prvenstveni motiv za ove penzije bilo je sprečavanje vojnih pobuna, a činjenica da se u ratobornim državama mnogi vojnici nikada nisu vraćali sa fronta za mnoge je ovakav princip penzija ostao na nivou simbolike. U vekovima koji su usledili, posebno tokom Srednjeg veka, pojam penzionisanja bio je potpuno nepoznat. Očekivalo se da čovek radi dok je živ. S druge strane, radilo se o dobu kada je najveći deo stanovništva provodio čitav život u brojnom seoskom (800. godine seosko stanovništvo Evrope činilo je 98%, a 1350. 88% ukupnog stanovništva), višegeneracijskom domaćinstvu, kada su brigu o starima preuzimali mlađi članovi domaćinstva, uz povremene primere tzv. senicida, odnosno lapota.

Kao i zdravstveno osiguranje, i penziono osiguranje van vojnog prvi put je formalizovano u Bizmarkovoj Nemačkoj 1889. godine (uz pojedine izuzetke ranijeg datuma u SAD, za, na primer, vatrogasce i železničke radnike i u pojedinim zemljama za državne službenike). Ono što mora odmah da bude jasno je da penziono osiguranje, odnosno mogućnost penzionisanja radnika uz trajna novčana primanja, nije nikakvo civilizacijsko dostignuće i dostizanje kolektivne svesti o neminovnosti brige i podrške najstarijim građanima. Do uvođenja penzionog sistema došlo je svakako pod uticajem prosvetiteljstva, romantizma i snažnih sećanja na revoluciju iz 1848. godine, ali prvenstveni i najjači povod bio je strah od narastajućeg marksističkog/socijalističkog pokreta i njegove sve veće popularnosti među radnicima, kao što je sredinom XX veka najveću korist od bauka komunizma imala srednja klasa u zemljama Zapada.

Arogancija koja je svojstvena kapitalizmu čak i kada je prinuđen da čini ustupke radničkoj klasi, bila je prisutna i prilikom uspostavljanja „Bizmarkovog“ sistema tzv. socijalne zaštite. Naime, na penziju su mogli da računaju samo radnici koji dožive 70-tu godinu života, u vreme kada je očekivano trajanje života bilo svega oko 40 godina. U svakom slučaju, kao i kod vojnih penzija, jasno je da je jedino strah vlastodržaca od pobune vodio ka ustupcima.

Decenije koje slede su decenije kada se penzioni sistem polako širi. Koliko sporo su reforme išle, pokazuje primer iz SAD. Naime, 1880. godine 78% muškaraca starih 65 godina i više je bilo uključeno u „radnu snagu“, a pedeset godina kasnije, 1930. godine, još uvek je 58% muškaraca ovog uzrasta radilo. Do značajnijeg pada (od oko 15%) dolazi tokom tridesetih godina, da bi se narednih decenija procenat najstarijih koji rade zadržao na oko 40% i počeo značajnije da opada ponovo tek 1970-ih godina.

Razlozi za povećanje procenata starih koji ne rade, odnosno koji su ostvarili pravo na penziju, kao i spuštanje uzrasne granice za odlazak u penziju u odnosu na Bizmarkovih 70 godina opet ne treba tražiti u nekakvoj naprasnoj brizi vladajućih elita za stare, pa čak ne ni o narastajućem socijalnom pritisku koji je insistirao da ranijem penzionisanju i pravima starih. Naprotiv. Radilo se na prvom mestu o interesu poslodavaca, a zatim i o strahu elita od socijalnih nemira. Naime, Velika depresija  između ostalih za posledicu je imala i visok stepen nezaposlenosti, posebno među mladima, za koje se smatralo da su podložniji revolucionarnim socijalističkim i komunističkim idejama. Uklanjanjem starijih radnika oslobađalo se mesto za mlade, a njihovim zaposlenjem ublažavalo se revolucionarno raspoloženje. Šta više, poslodavci su bili radi da islužene, bolesne i usporene, prerano ostarele radnike, zamene mlađim, efikasnijim i zdravijim. Dodajmo i da je povećanje broja nezaposlenih svakako bilo i posledica korenite promene privredne strukture – na primer, u SAD je 1880. godine 51% svih radnika radilo u poljoprivredi, da bi do 1940. godine taj procenat opao na svega 17%, a 1964. na gotovo zanemarljivih 2%.

Na društvene posledice Vijetnamskog rata i revolucionarnih gibanja iz 1968. godine establišment je takođe odgovorio ne nuđenjem korenitih društvenih reformi već zapošljavanjem mladih, na mestu starijih radnika koji su bili prinuđeni da se penzionišu. Penzionisanje u pedesetim godinama života, a u pojedinim slučajevima i u četrdesetim (recimo policajci i ostali sa beneficiranim radnim stažom) postalo je uobičajeno. Ipak, barem kada su u pitanju SAD, Kanada, UK, Australija, nezaposlenost će sredinom sedamdesetih godina nastaviti da raste i dostići će maksimum sredinom osamdesetih godina XX veka, iz kompleksnih razloga koji prevazilaze problem penzionog sistema.

Trijumf neoliberalizma simbolično označen padom Berlinskog zida, uz istorijsku krizu levice i obeznačavanju sindikalnog/radničkog pokreta, otvorio je širom vrata za dalje sužavanje prava radnika. U okviru penzionog sistema, to se na prvom mestu odnosilo na produženje vremena koje radnik mora da provede radeći (i uplaćujući deo svoje zarade za socijalno/penzijsko osiguranje), odnosno skraćenje perioda tokom kojeg će radnik moći da uživa u penziji. Unapređenjem uslova života i zdravstvene zaštite životni vek se u mnogim zemljama produžio (mada prvenstveno kroz drastično smanjenje smrtnosti novorođenčadi, odojčadi i male dece zahvaljujući vakcinaciji, dostupnoj higijenski ispravnoj vodi za piće i kvalitetnijoj ishrani). Argument za podizanje uzrasne granice za odlazak u penziju je najčešće upravo povećanje očekivanog trajanja života, ali se sasvim pogrešno uzima očekivano trajanje života na rođenju, umesto očekivanog trajanja života u uzrastu od 65 godina (što je najčešći uzrast novopečenih penzionera). Primera radi, u SAD je očekivano trajanje života muškaraca uzrasta 65 godina između 1960. i 2020. godine poraslo za svega 4,2 godine, a između 1990. i 2020. godine za svega 1,9 godina (pri čemu treba istaći da je pandemija kovida-19 smanjila očekivano trajanje života za 1,2 godine).

Ni u Evropi situacija nije mnogo drugačija. Na primer, na Islandu, gde je očekivano trajanje života 65-godišnjaka 1960. bilo najviše (14,5 godina), šest decenija kasnije poraslo je za šest godina, u Nemačkoj za 7,2 godine. U Mađarskoj je ovaj porast 1,1 godinu tokom prethodnih 60 godina, a u Hrvatskoj, za poslednje dve decenije, svega 0,8 godina. U Bugarskoj današnji 65-godišnjaci mogu da očekuju da žive 2,2 godine kraće nego njihove deke 1960. godine. U Rumuniji očekivano trajanje života 65-godišnjaka 2021. bilo je 0,4 godine kraće nego 1968. godine, isto kao i u Litvaniji, dok je u Slovačkoj nakon 60 godina svega 0,4 godine duže. Podsetimo da su reforme penzionog sistema pre dve decenije u Centralnoj i Istočnoj Evropi bile najdinamičnije i da su se odigravale prema instrukcijama Svetske banke. Generalno gledajući, većina zemalja je tokom poslednjih decenija podigla starosnu granicu za odlazak u penziju na 65 godina, mnoge na 67, a očekuje se da će narednih decenija ovaj trend da se nastavi, pa oni koji su danas na početku karijere mogu da očekuju da će morati da rade do 69. godine, a u nekim zemljama i značajno duže (recimo, u Danskoj do 74. godine kroz nekoliko decenija). Pojedini analitičari krajnje arogantno prognoziraju da će, recimo u Južnoj Koreji, sa sadašnjim nivoom prirodnog priraštaja, zaposleni morati da rade u 2050.  80 godina, u Kini 79, a u Nemačkoj 73  kako bi se očuvao trenutni odnos radnika i korisnika penzije.

Međutim, uzrast nije jedini uslov za ostvarivanje prava na penziju, već je to i broj godina staža. Tako da iako će mnogi radnici u Francuskoj od sad morati da rade do 64. godine života, to se ipak ne odnosi na najobrazovanije. Naime, sa 64 godine života moći će da se penzionišu oni koji imaju najmanje 43 godine staža, što za fakultetski obrazovne nije moguće, pa će oni morati da rade do 67. godine života.

Pored starosne granice i dužine radnog staža, naravno, postoje i brojna druga ograničenja, koja imaju za cilj da otežaju dobijanje penzije i da umanje njen iznos (navedimo samo radnike-imigrante, preduzetnike, frilensere…). Svakako, smanjenje iznosa penzija, čemu smo prethodnih godina svedočili i u Srbiji, vrlo je popularna mera ostrašćenih neoliberala.

Kada su u pitanju žene, one su uglavnom tek od relativno skoro korisnice penzije u značajnijem procentu. Tokom industrijske revolucije žene su retko bile angažovane kao radnice u sektorima koji su bili pokriveni penzionim osiguranjem, a sve do kraja Drugog svetskog rata u većini zemalja zaposlene žene najčešće su napuštale posao nakon udaje. Danas žene svuda žive duže od muškaraca, pa samim tim i duže koriste penziju, ali porast očekivanog trajanja života 65-godišnjakinja nije značajno različiti u odnosu na muškarce – recimo na Islandu čak je i niži – 4,9 tokom prethodnih 60 godina, u Slovačkoj 2,6 godina kao i u Mađarskoj, u Rumuniji 2 godine, u Bugarskoj 0,4.

Kakva je situacija u Srbiji? Sve vlade od 2000. godine vodile su ekstremnu neoliberalnu politiku sa snažnim elementima kleronacionalističkog populizma, izlazeći prvenstveno u susret interesu krupnog kapitala i međunarodnih financijskih institucija. Tako je i u Srbiji starosna granica za odlazak u penziju podignuta na 65 godina za muškarce i postepeno se podiže na isti uzrast za žene. Na kraju 2022. godine u Srbiji je bilo oko 1,6 miliona penzionera. Međutim, posebno je bitno što je porast broja penzionera poslednjih 15 godina iznosio svega 71.551, ali od 2014. godine kontinuirano opada (porest prethodnih godina verovatno je uslovljen otpremninama i ranijem penzionisanjem). Ovom je značajno doprineo ogroman pad od preko 56.000 penzionera tokom tri godine pandemije, što ukazuje na njene fatalne posledice i tragičan odgovor vlasti na nju. Posebno dramatičan pad poslednji tri godine beleži se kod penzionisanih poljoprivrednika – za preko 17%, dok je pad broja penzionisanih radnika oko 3%. Istovremeno, broj penzionisanih iz kategorije samostalnih delatnosti porastao je za 7%.

Još jedan odraz ušteda u penzijskom sistemu ogleda se kroz činjenicu da je broj invalidnskih penzionera u poslednjih 15 godina smanjen za trećinu, a broj korisnika porodičnih penzija za 5,6%.

Nasuprot korisnicima penzija stoje osiguranici, odnosno radnici na čije se zarade plaćaju doprinosi kojima se finansira penzioni sistem. Broj osiguranika između 2008. i 2022. porastao je za 16.344, tako da je na kraju 2022. godine bilo 1,13 miliona više osiguranika nego korisnika penzija. (Broj osiguranika – zaposleni, samostalne delatnosti, poljoprivrednici, je bolji pokazatelj privredne situacije od broja nezaposlenih, odnosno zaposlenih.) Broj zaposlenih osiguranika je od 2008. do 2022. porastao za 138 hiljada ili za 385 hiljada u odnosu na 2013. godinu, kada je broj zaposlenih bio najniži (vlasti u Srbiji uglavnom spominju 500 hiljada novozaposlenih prethodnih godina), dok je broj osiguranika koji obavljaju samostalne delatnosti za 15 godina porastao za svega 16.670. Istovremeno, broj osiguranih poljoprivrednika kontinuirano i izrazito opada – sa oko 233 hiljade 2008. na oko 85 hiljada 2022. godine.

Tokom poslednjih 15 godina, uprkos smanjenju broja korisnika penzija i povećanju broja osiguranika, dolazi do konstantnog zaostajanja penzija za zaradama. Dok je 2009. godine prosečna penzija činila 62,4% prosečne plate, 2022. činila je svega 41,9%. Primera radi, prema podacima OECD iz 2017. godine, prosečna penzija u Hrvatskoj je bila na nivou 129% prosečne zarade, a prosečne penzije bile su više od prosečnih plata i u Nizozemskoj i Turskoj, dok je na nivou EU to bilo 71%. Najgora je situacija u Ujedinjenom Kraljevstvu – prosečna penzija činila je svega 29% od prosečne plate, u SAD 49%, a u Kini 83%.

Situacija u Srbiji je još nepovoljnija ako se posmatra samo kategorija penzija među prethodno zaposlenim radnicima – učešće 2022. godine prosečne penzija u prosečnoj plati je 24% niže nego 2008. godine, a u kategoriji penzionera iz samostalnih delatnosti – 27% niže i čini svega 39,9% prosečne zarade. Kada su u pitanju poljoprivredni penzioneri, pad učešća prosečne penzije u zaradama je najmanji, ali je zato prosečna penzija poljoprivrednika u Srbiji 2022. godine iznosila 13.535 dinara (prosečna penzija u samostalnim delatnostima bila je 29.866, a nekadašnjih zaposlenih 33.410 dinara).

Spomenimo još i to da se od 2015. godine svake godine beleži manje novih penzionera u odnosu na one koji su taj status izgubili (prvenstveno usled smrti), uz drastičnu razliku tokom godina pandemije (npr. u 2021. godini bilo je oko 32.000 penzionera više koji su taj status izgubili u odnosu na one koji su ga stekli). Među onima koji su otišli u invalidsku penziju, imponuje podatak da je invalidska penzija bila posledica malignih oboljenja kod svakog petog 2008. godine, a kod svakog trećeg 15 godina kasnije – neki oblik raka predstavlja ubedljivo najčešći uzrok invalidske penzije, pri čemu je taj procenat najviši kod poljoprivrednika.

Od 2008. do 2021. broj prosečnih godina provedenih u penziji porastao je samo za jednu godinu za prethodno zaposlene muškarce (sa 16 na 17) i dve godine za prethodno zaposlene žene (sa 18 na 20), a ostao je nepromenjen za penzionere iz samostalnih delatnosti (11 za muškarce i 12 za žene). Jedino kod poljoprivrednih penzionera došlo je do značajnijeg povećanja (sa 12 na 17 za muškarce i sa 13 na 21 za žene). Treba zapaziti da penzioneri iz samostalnih delatnosti koriste penziju gotovo dvostruko kraće nego drugi penzioneri.

Spomenimo još i izrazite regionalne nejednakosti – tako u beogradskoj opštini Savski Venac prosečna penzija u 2022. je bila veća od 54.000 dinara, dok je u opštinama Malo Crniće i Žabari bila više nego trostruko manja – oko 17.000.

Detaljni podaci za Srbiju pomažu da se razbije nekoliko učestalih mitova. Naime, broj penzionera ne raste, nego opada, dok broj osiguranika ne opada, nego raste. Porast broja godina koje penzioneri provedu u penziji je zanemarljiv. Penzije su sve niže u odnosu na plate. Zaposleni u samostalnim delatnostima i poljoprivrednici posebno su pogođeni. Sve više radnika odlazi u invalidsku penziju ne samo zbog uslova rada, već zbog bolesti koje bi se mogle prevenirati, što ukazuje na sve lošiju zdravstvenu zaštitu radnika. Postoje ogromne razlike unutar zemlje, kao posledica centralizacije, a seoske sredine posebno zaostaju za gradskim i za prestonicom.

Na globalnom nivou situacija verovatno nije bitnije drugačija, barem kada su evropske i zapadne zemlje u pitanju. Osnovna pretpostavka zagovornika kapitalističke, antisocijalne ekonomije je da će u decenijama pred nama odnos broja radno sposobnih stanovnika i korisnika penzija biti drastično umanjen, pa se pretpostavlja da će na jednog korisnika penzija do kraja veka u razvijenim ekonomijama dolaziti oko 1,5-2 radno aktivnih stanovnika. Ovde se pogrešno uzima za osnovu negativan prirodni priraštaj u razvijenim ekonomijama i očekivani niži prirodni priraštaj u, na prvom mestu, zemljama globalnog Juga. Umesto toga, pravilnije bi bilo posmatrati broj osiguranika (radnika, tzv. samostalnih delatnosti i drugih), kao što smo videli na primeru Srbije. Snažan uticaj na ova fatalistička predviđanja igra i istorijska zabluda. Naime, za polaznu osnovu uzima odnos između radno aktivnog stanovništva i korisnika penzija sa početka i sredine XX veka. Kao što smo na nekoliko primera videli, u to doba veliki broj starijih građana još uvek je radio, a uslovi za sticanje penzija često su bili ograničeni na samo neke profesije, dok značajan broj građana nije ni doživeo vreme za odlazak u penziju. Takođe, veliki broj žena nije bio zaposlen. Na taj način stvoren je veštački visok odnos u korist radnika prema korisnicima penzija (čiji pad tokom narednih decenija, dakle, ne može da se opravda isključivo produženjem života). Korišćenje očekivanog trajanja života na rođenju za procenu broja godina koje će korisnici penzije moći da prožive je pogrešan i iz prikazanih primera se vidi da je produženje života 65-godišnjaka bilo daleko manje značajno, a na primeru Srbije vidimo da je poslednjih 15 godina broj godina korišćenja penzije zanemarljivo porastao (a u nekim zemljama, kao Bugarska, za muškarce i opao).

U čestim mračnim predviđanjima naivno se pad nataliteta izjednačava sa očekivanim padom zaposlenosti i pri tome se zanemaruju migracije stanovništva, ali uz ponegde i sve češće snažne antiimigracione politike. I zaista, jedan od osnovnih antiimigracionih argumenata je upravo vezan za sferu socijalne politike, odnosno navodnog straha da će i imigranti da se „okoriste“ od dobrobiti sistema socijalne zaštite, uključujući tu i penzioni i zdravstveni sistem.

Sa druge strane, pandemija kovida-19 pokazala je na bolan način kako su najstariji građani, ali i radnici, najranjiviji i otkrila brojne slabosti zdravstvenog sistema. Paradoksalno, tokom pandemije osnovna briga vlasti nisu bili ni stari, ni radnici, nego ekonomski interesi poslodavaca, posebno krupnog kapitala.

U suštini, dolazi do jedne potpune zamene teza, gde se na korisnike penzije gleda kao na potrošače budžeta i javnog novca uopšte, koji sprečavaju da se taj novac upotrebi za neke druge svrhe (recimo na subvencije nosiocima kapitala). Pri tome se potpuno zatvaraju oči na smanjenje drugih izvora prihoda – počevši od smanjenja korporativnih taksi, žmurenje na poreske rajeve, pranje novca, enormna sredstva koja se izdvajaju za sport i zabavu, itd. Dakle, zaboravlja se da radnici i njihovi poslodavci tokom 40-50 godina uplaćuju doprinose za penzijsko osiguranje. Nije, dakle, tačno, da radnici rade da bi penzionerima obezbedili penzije, već izdvajajući decenijama kroz doprinose, radnici zarađuju penzije za sebe.

Iskoristimo još jednom primer Srbije da napravimo plastičan primer o čemu se radi. U februaru 2023. godine prosečna bruto zarada u Srbiji iznosila je 960 evra mesečno (da se zadržimo na njoj, umesto na medijani, koja bi bila donekle bolji pokazatelj), a prosečna penzija 320 evra mesečno (ovde nemamo podatak o medijani), 5,6 puta manje nego u Norveškoj i 2,5 puta niže nego u Sloveniji. Od bruto zarade zaposlenom se odbija 14%, a poslodavac još plaća 10% – dakle mesečno u proseku 230 evra doprinosa za penziono osiguranje po osiguraniku. Ako postavimo „laboratorijske“ uslove – dakle da zarade i penzije ostanu fiksne tokom narednih decenija, kao i stopa doprinosa i uslovi za penziju i ako zaposleni radi u proseku 45 godina, dolazimo do cifre od 520.000 evra ukupne bruto zarade, odnosno ukupno uplaćenih doprinosa u iznosu 125.000 evra u proseku po zaposlenom. Taj iznos je dovoljan da novopečeni penzioner prima prosečnu penziju tokom 33 godine – to je skoro dva puta više od prosečne dužine korišćenja penzije u Srbiji (a tri puta više za penzionere koji dolaze iz samostalnih delatnosti). Drugim rečima, jedan zaposleni u Srbiji tokom naredne 4,5 decenije će „zaraditi“ penzije za sebe i još najmanje jednog penzionera. U Srbiji trenutno ima 1,7 puta više osiguranika/radnika nego penzionera, što znači da današnji, odnosno budući radnik bez problema pokriva penziju sadašnjem penzioneru, kao i sopstvenu penziju, tako što će prvu polovinu svog radnog staža kroz doprinose solidarno pokrivati penziju drugog, a tokom druge polovine radnog staža zaraditi penziju za sebe.

Naravno, tokom prethodnih decenija ovakve računice nisu bile primenljive zbog brojnih nasleđenih problema iz Miloševićevog doba, uključujući tu obezvređene zarade, pa sa njima i doprinose, brojne zloupotrebe, neuplaćivanje doprinosa, itd. Ali, ako pretpostavimo da je sistem tokom poslednje dve decenije stabilizovan računica bi se mogla primeniti na Srbiju, a ako pretpostavimo da zemlje razvijene ekonomije imaju stabilne sisteme, sličan princip bi mogao da se prenese i na njih. Treba, pak, imati u vidu, da državne penzije nisu jedini oblik penzija, već da postoje i privatni, dobrovoljni penzioni fondovi. Nefunkcionalnost penzionog fonda rezultuje u dotacijama za penzije iz budžeta i odatle potiču najveći strahovi neoliberalnih krugova, koji vide budžet pre svega kao priliku za dotacije vlasnicima kapitala, a svako unapređenje budžeta kao indikator potrebe dodatnog smanjenja izdataka (odnosno smanjenje poreza na dobit, imovinu, nasledstvo, itd.).

Pretnje po penzioni sistem ne dolaze zbog pogrešnih strahova od pada nataliteta i produženja očekivanog trajanja života penzionera, kao ni zbog ekonomskih i političkih migracija. Radi se pre o nefleksibilnosti i nemaštovitosti neoliberalnih, pa i ekonomista uopšte da naprave otklon od Bizmarkovog sistema penzionog tj. socijalnog osiguranja. Naime, uslovi rada danas su neuporedivo drugačiji nego nekoliko godina pre pandemije i fundamentalno različiti od onih iz vremena Marksa, Engelsa i Bizmarka. Pre svega, postoji velika nestabilnost posla, ne samo kao tokom istorije zbog faktora vezanih za tržište i proizvodnju – sistem zaposlenja sve više ide u pravcu prekarnih, povremenih poslova (navedimo samo trend na nekim univerzitetima da se nastavnici više ne angažuju kroz radni odnos, već da se plaćaju po održanom času, projektno finansiranje naučnog istraživanja, angažovanje stručnjaka kroz najamni, nadničarski rad, a ne kroz stalan radni odnos, itd.). Zatim, tu je globalizacija rada, koja stvara mnogo veću konkurentnost, uključujući tu i obaranje cene rada, uprkos narastajućoj inflaciji.

Angažovanje radnika u inostranstvu poslodavce oslobađa obaveze plaćanja doprinosa na njihove zarade i nameće ovako (samozaposlenim) radnicima nužnost da sami plaćaju mnogo veće doprinose nego da su zaposleni (u Srbiji, recimo 24% umesto ionako visokih 14%) ili da su zaposleni u zemlji poslodavca (dakle, dok biznis ne poznaje granice, penziono zakonodavstvo ih i te kako poznaje). Sve veći broj, prvenstveno mladih ljudi, se opredeljuje da radi povremeno (pa tako i da uplaćuje doprinose) ili da radi intenzivno deceniju ili dve, a onda se penzioniše. Mnogi radnici često menjaju zemlju boravišta, ili zato što im posao to nalaže, ili zato što im to dozvoljava. Tzv. „nulti“ ugovori opet oslobađaju poslodavce plaćanja doprinosa, kao i u nekim zemljama dominantan rad „na crno“ (tj. u „sivoj ekonomiji“), ili poslodavci plaćaju u najboljem slučaju radniku minimalnu zaradu (i doprinose) legalno, a ostatak zarade „na ruke“ (pri čemu se, naravno, ne plaćaju doprinosi). Mnogi radnici su prinuđeni da godinama rade bez zarade (recimo lekari – volonteri, neki pripravnici, stažisti, ali i moderni robovi – od seksualnih radnica do radnika u rudnicima, prisilno mobilisanih, itd.), a neformalan rad uglavnom nije plaćen i ne ulazi u radni staž.

O sportistima koji prijavljuju boravište u Monaku, biznisu koji teče preko poreskih rajeva, oslobađanje državnih i vlastima bliskih preduzeća plaćanja doprinosa delom ili u celosti – ne treba trošiti reči. Sve to podriva postojeći sistem penzionog osiguranja i zahteva hrabre i avangardne pristupe u bliskoj budućnosti. S tim u vezi, uvođenje bilo kakvih ograničenja – starosnih ili stažnih, kao uslov za penziju nije svrsishodno. Umesto toga, odlazak u penziju bi morao biti fleksibilan. Tako bi radnik koji odluči da se penzioniše sa 10 godina radnog staža ostvario jednu četvrtinu srazmerne penzije (one koju bi dobio da je radio 40 godina). Time bi se omogućilo da ljudi kada su najproduktivniji i kada su najviše motivisani rade prema svojim mogućnostima i ostvare značajno više zarade (a samim tim i plaćaju značajno više doprinose), dok bi nakon ranog penzionisanja mogli da se odluče da li sa takvom penzijom mogu da žive zadovoljavajućim životom ili bi nastavili da rade i, recimo nakon dodatnih 10 godina stigli do polovine srazmerne penzije. Samim tim podrazumeva se da rad uz penziju ne bi trebalo da bude tabu, pod uslovom da se njim doprinosi kroz penzione doprinose. Poslodavci bi morali da budu u obavezi da plaćaju doprinose za sve zaposlene, bez obzira gde rade i bez obzira na vid zaposlenja (čime bi se izbeglo prisiljavanje zaposlenih na samozapošljavanje), a nulti ugovori bi morali postati stvar prošlosti. Vreme provedeno na visokom obrazovanju, na obaveznom stažu, odsluženju vojnog roka, na volontiranju, moralo bi da se računa u radni staž. Neformalan rad bi takođe morao da se uračuna u staž (recimo za kućne poslove, roditeljstvo, brigu o starijim i bolesnim članovima porodice i zajednice, itd.). Radnici koji obavljaju privremene i povremene poslove takođe moraju da imaju mogućnost penzionisanja kroz pravedno vrednovanje njihovog rada. Konačno, kao i minimalni zagarantovani dohodak, morala bi se uvesti i minimalna zagarantovana penzija za one koji ne ispunjavaju nijedan uslov za penziju.

Ipak, za 134 godine od uvođenja Bizmarkovog sistema socijalnog osiguranja nešto se nije promenilo. Do pozitivnih promena u penzionom sistemu dolazi se isključivo širokim dijalogom i razumevanjem problema, uz potpune informacije koje razbijaju postojeće (nametnute) zablude s jedne strane i društvenim pritiskom s druge. Pored toga, na penzije se i dalje gleda ne kao rezultat ličnog zalaganja, rada i ulaganja radnika i njihove solidarnosti, već kao na skupi poklon koji za posledicu ima manjak sredstava u budžetu, insistirajući tako već decenijama na šupljim, ali poražavajuće delotvornim neoliberalnim kapitalističkom mantrama. Konačno, u potpunosti izostaje ključna diskusija: onaj ko ima najviše koristi od radnika, ko njihovim radom ostvaruje profit, gotovo je potpuno izuzet iz obaveza koje ima prema radniku. I u Srbiji je teret poslodavca kroz penzione doprinose smanjen sa 12% 2019. na 10% 2023. (dok je teret za zaposlenog porastao sa 11% 2013. na 14% 2014.), ali i takav odnosi se samo na teret meren (niskom) zaradom zaposlenog. Do profita se, između ostalog, i dolazi niskim zaradama zaposlenih. Pored toga, nužno je da oni koji ostvaruju najviše benefite od države i proizvoda rada radnika, njihovog uloženog vremena, neadekvatne zdravstvene zaštite, narušenog porodičnog i društvenog života, ponesu teret radničkih (realnih, uvećanih, koje će činiti najmanje 80% zarade) penzija. To se može ostvariti prvenstveno kroz dodatne poreze na dobit preduzeća (a ne kroz njihovo smanjivanje) – recimo putem 10% solidarnog poreza najuspešnijih firmi (svako ne malih preduzeća i preduzetnika sa minimalnim dobitima – dakle, recimo svih onih čija je dobit veća od milion evra godišnje), kao i kroz progresivne poreze na imovinu najbogatijih i članova njihovih porodica (jer je i ta imovina stečena privilegijama i neadekvatno nagrađenim radom zaposlenih) i na nasleđe.

Neophodno je da se u narednom periodu ostvari bliska saradnja radnika sa akademskim radnicima i „poštenom“ inteligencijom – dakle onom koja nije finansirana od strane finansijskih i političkih elita i koja zauzvrat stvara akademsku/teorijsku podlogu za neoliberalni kapitalizam, kako bi se zajednički razradio održiv i pravedan penzioni sistem budućnosti.

PREDRAG ĐURIĆ

EPIDEMOLOG, DOKTOR MEDICINSKIH NAUKA IZ OBLASTI JAVNOG ZDRAVLJA. BIO JE NASTAVNIK I ŠEF KATEDRE ZA EPIDEMLOGIJU NA MEDICINSKOM FAKULTETU U NOVOM SADU, PREDAVAČ NA INSTITUTU ZA GLOBALNO ZDRAVLJE I RAZVOJ KRALJICE MARGARETE U EDINBURGU, I GOSTUJUĆI PROFESOR NA NEKOLIKO UNIVERZITETA. RADIO JE I KAO KONSULTANT PROGRAMA ZA RAZVOJ UN-A, UNAIDS-A, GLOBALNOG FONDA ZA BORBU PROTIV HIV-A, TUBERKULOZE I MALARIJE. TRENUTNO RADI KAO NEZAVISNI MEĐUNARODNI KONSULTANT ZA JAVNO ZDRAVLJE.