Obale politika sećanja u Srbiji (II dio)

Nastavak teksta. Prvi deo možete konsultovati na ovom linku.

Na kopnu

Memorijalizacija žrtava čiji su posmrtni ostaci tokom rata doplovili Savom i Dunavom do „drugih delova“ Jugoslavije odnosno u ovom slučaju pre svega do Beograda i centralne Srbije, kako sa teritorija koje su ulazile u sastav NDH tako i sa drugih okupacionih područja (pre svega mađarskog) „čekala“ je „svoj red“ zajedno sa svim drugim civilnim žrtvama Drugog svetskog rata koje su u socijalističkoj Jugoslaviji bile „zaodenute plaštom“  žrtava fašističkog terora. Iako je tokom čitavog perioda postojanja socijalističke Jugoslavije borba i stradanje partizana predstavljala izvor identiteta patriotske svesti građana i građanki Jugoslavije, već od početka pedesetih godina 20. veka, ne samo unutar Saveza udruženja boraca Narodnooslobodilačkog rata, krovne društvene organizacije zadužene za „čuvanje sećanja“ na Rat već i unutar šire javnosti mogli su se čuti glasovi nezadovoljstva, pre svega članova porodica stradalih civilnih žrtava rata ali i onih simpatizera i pripadnika Komunističke partije Jugoslavije koji su stradali u zatvorima i logorima širom okupirane Jugoslavije i Evrope. Preživeli su sve jasnije artikulisali nezadovoljstvo i dovodili u pitanje identitet „poželjne“ žrtve Drugog svetskog rata. Jedno od ključnih prekretnica u definisanju politike sećanja na Drugi svetski rat desila se nakon svečane sednice CK KPJ na kojoj je Josip Broz Tito, 19. aprila 1959. godine, između ostalog rekao: „Grobovi naših komunista rasuti su po čitavoj Evropi. Od Madrida gde su sahranjeni član CK naše Partije Blagoje Parović i stotine naših drugova, pa preko Marselja gde je sahranjen komesar južne zone francuskog pokreta otpora radnik iz Rakovice i španski borac Dimitrije Koturović – do Polarnog kruga u Norveškoj gde se nalaze grobovi 3000 naših zarobljenih partizana, nailazimo na pojedinačne i masovne grobove sinova naših naroda koji su dali svoje živote za bolju sutrašnjicu ne samo svoga naroda već i drugih naroda Evrope“. U isto vreme odnosno 31. marta 1958. godine na plenumu Centralnog odbora saveza boraca NOB-a doneta je odluka da se „čvršće organizaciju sekcije bivših političkih zatvorenika i interniraca i bivših ratnih zarobljenika, da se na taj način okupe bivši internirci, sami da se zaduže i osete odgovornim za prikupljanje i obradu istorijske građe koja se odnosi na internirske logore i zatvore, kao i za obeležavanje mesta i sakupljanje podataka o ljudima koji su nastradali u zatvorima i logorima“. Može se reći da je prepoznavanje „drugog ešalona“ simpatizera i članova Komunističke partije Jugoslavije u zvaničnim državnim politikama i praksama sećanja „odškrinulo“ vrata ka vidljivijoj javnoj komemoraciji i memorijalizaciji najbrojnijih žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji odnosno civilnim žrtvama Rata. Već naredne, odnosno 1959. godine, na Prvoj republičkoj konferenciji Sekcije bivših političkih zatvorenika, interniraca i deportiraca za Narodnu Republiku Srbiju je rečeno da „naše ljude sve više stižu i pogađaju posledice patnji i stradanja pretrpljenih za vreme rata, kako u borbi, tako i u zatvorima i logorima“. Tom prilikom iznet je podatak  da je od 1 706 000 stradalih Jugoslovena  305 000 poginulo u borbi dok je 1 401 000 njih „pobijeno i uništeno“. Navedeni podaci bili su presudni za pokretanje niza inicijativa koje su za krajnji cilj imale jasnije prepoznavanje civilnih žrtava rata u javnom prostoru. Jedna od najznačajnijih inicijativa koja je pokrenuta još 1954. godine imala je za cilj, nakon podizanja Spomen parka u Jajincima i Groblja oslobodilaca Beograda, izgradnju Groblja (aleje) streljanih rodoljuba kao poslednje velike memorijalne celine na teritoriji grada Beograda posvećene žrtvama Drugog svetskog rata. Izgradnja pomenutog memorijala kojom bi se odala počast zatočenicima beogradskih zatvora i logora (pre svega KL na Banjici) ali i drugima koji su sahranjeni na više lokacija na teritoriji grada bez jasne (prigodne) ili  bilo kakve oznake koja bi ukazivala na značaj podnete žrtve trebalo je da predstavlja izraz nove faze u sprovođenju politike sećanja na Drugi svetski rat kao i da jasnije profiliše identitet „žrtve rata“ koja je i dalje trebalo da ima centralno mesto u procesu izgradnje patriotske svesti Jugoslovena i Jugoslovenki. Značajno je naglasiti da je „promena fokusa“ zvanične politike sećanja bila u direktnoj vezi sa činjenicom da su u Jugoslaviji već uveliko stasavale nove generacije građana i građanki koje u svom neposrednom iskustvu nisu imale sećanje na Drugi svetski rat. Borba partizana u interpretaciji onih koji su „izneli rat“ postajala je sve više strana i anahrona generacijama koje su svoje idole pronalazile među sportistima, filmskim junacima ali i drugim „ikonama“ popularne kulture. Približavanje ratnog naleđa posredstvom serija kakva je bila Otpisani (Aleksandar Đorđević,1974) ili filmova kakav je bio Boško Buha (Branko Bauer, 1978) trebalo je jezikom novih tehnologija ali vizuelnih izraza koji su uglavnom podsećali na holivudske produkcije da „dočara“ mladima značaj borbe koja je sa protokom vremena sve više ostajala u drugom planu.

Iako nema pouzdanih podataka danas sa velikom verovatnoćom možemo pretpostaviti da su posmrtni ostaci leševa izvađenih iz Save kod Šapca preneti na Partizansko groblje u Šapcu koje se decenijama formiralo kao centralni gradski antifašistički memorijal u sklopu Gradskog odnosno Donjošorskog groblja u Šapcu. Okupaciona uprava koristila je tokom Drugog svetskog rata deo groblja na kome će posle rata biti formirano Partizansko groblje za sahranu posmrtnih ostataka brojnih žrtava okupacionog terora. Kako su najmasovniji zločini na teritoriji grada Šapca počinjeni tokom jeseni 1941. izvršeni u samom centru grada na lokaciji Benska bara, gde je poslednjih dana septembra 1941. streljano više od hiljadu mačvanskih seljaka i građana Šapca, potreba za otvaranjem grobnica i ekshumacijom posmrtnih ostataka stradalih u prvim danima mira je  prepoznata kao hitna zbog čega je Komisija za utvrđivanje ratnih zločina već u kasnu jesen 1944. počela sa iskopavanjima i ekshumacijama posmrtnih ostataka. Svi posmrtni ostaci koji nisu identifikovani sahranjeni su decembra meseca 1944. godine u masovnu grobnicu na Donjošorskom groblju koja je zajedno sa grobovima streljanih i obešenih u avgustu 1941. u centru Šapca predstavljala jezgro oko koga će vremenom početi da niče spomen – groblje koje će svoj „krajnji identitet“ steći krajem pedesetih ili početkom šezdesetih godina 20. veka. Zahvaljujući skici tlocrta koja se čuva u građi Međuopštinskog istorijskog arhiva u Šapcu a koja nažalost nije datirana možemo pretpostaviti da je na Partizanskom spomen groblje u Šapcu i pre kraja pedesetih godina  postojala neka vrsta „privremenog memorijala“. Na tlocrtu su precizno označeni delovi Spomen- groblja na kojima su sahranjene žrtve ekshumirane sa skoro svih mesta masovnog stradanja. Na tlocrtu nema jasne odrednice koja bi ukazala da su na Partizansko groblje preneti i posmrtni ostaci leševa koji su izvađeni iz Save. Obzirom da je u Šapcu i okolini u godinama po okončanju Rata došlo do ekshumacije posmrtnih ostataka sa skoro svim lokacijama masovnog terora nema razloga da sumnjamo da su svoje konačno „utočište“ na njemu pronašli i svi oni pojedinci čiji su posmrtni ostaci tokom maja i juna meseca izvučeni iz Save kod Šapca. 

Na osnovu građe Istorijskog arhiva Beograda koja se čuva u fondu Gradskog odbora SUBNOR-a može se reći da su prvi koraci ka podizanju Groblja streljanih rodoljuba koje će konačno biti otvoreno na petnaestogodišnjicu oslobođenja Beograda u Drugom svetskom ratu, 20. oktobra 1959. godine, pokrenuti 7. decembra 1956. kada je pomenuti odbor doneo Rešenje o obrazovanju Komisije za ekshumaciju posmrtnih ostataka streljanih rodoljuba. Nekoliko meseci kasnije tj. 4. aprila 1957. godine Komisija je podnela Izveštaj o stanju grobalja, masovnih raka i pojedinačnih grobova streljanih pripadnika NOB-a i rodoljuba od strane okupatora u vremenu od 5. 7. 1941. do septembra 1944. U izveštaju iz aprila 1957. godine pored Jajinaca koji su predstavljali najmasovnije stratište beogradskih zatvora i logora identifikovan je niz drugih lokacija i manjih stratišta koja su u procesu komemoracije i memorijalizacije ostala zapostavljene. Kao jedna od lokacija, u izveštaju je prepoznat i prostor kod Kule Nebojše na Kalemegdanu. Tom prilikom je naglašeno: „Najzad kod Nebojšine kule u Donjem gradu nalaze se 400 žrtava pogubljenih od strane ustaša, čija su tela izvađena iz reke Save i sahranjena u dva rova između Nebojšine kule i kapije princa Eugena Savojskog“. U daljem delu teksta dat je detaljniji opis stanja lokaliteta na Donjem Kalemegdanu: „Kod Nebojšine kule nalaze se u dva rova oko 400 žrtava ustaškog pokolja, koje je reka Sava izbacila u toku 1941 god. kod Beograda. Oba rova su obeležena već popadalom ogradom od bodljikave žice i zarasla u korov“. Na osnovu raspoložive građe može se pretpostaviti da je do jasnijeg profilisanja ideje o izgradnju memorijala na koji će se premestiti posmrtni ostaci sa više lokaliteta u gradu došlo krajem 1957. godine. Već tada je postalo jasnije da će identifikacija više lokaliteta na teritoriji gradova Beograda i Zemuna dovesti do fomiranja više memorijala od kojih je Groblje streljanih rodoljuba trebalo da predstavlja samo jedan u nizu. Na sastanku održanom u kabinetu Potpredsednika Narodnooslobodilačkog odbora Beograda 27. decembra 1957.  odlučeno je da se u toku 1958. godine, između ostalog „izvrši ekshumacija, prenos i sahrana svih žrtava sa teritorije grada Beograda i one sahrane na Novom groblju u parcele rezervisane za ovaj cilj još 1954 godine“. U ovom slučalu mislilo se na ekshumaciju, prenos i sahranu žrtava sa tri lokacije u grad: sa Centralnog groblja, drugih parcela na Novom groblju i Nebojšine kule. Odluka doneta na samom kraju 1957. godine prepoznavala je buduću memorijalnu odnosno Groblje/aleju streljanih rodoljuba (rad arhitekata Bogdana Bogdanovića i Svetislava Ličine) kao „jednostavno, skladno i lepo uređeno“ groblje „na način da bi njegovo dalje održavanje stajalo što manje“. U vezi sa tim je naglašeno: „S toga je usvojeno, a s obzirom da ima veći broj nepoznatih žrtava, da se ono sastoji iz jedne masovne grobnice i onoliko pojedinačnih grobova koliko ima identifikovanih žrtava. Grobnica bi bila ukopana i izlivena iz betona sa spoljnom oblogom od kamena koji se bude izabrao. Pojedini grobovi imali bi nadgrobnu ploču sa odgovarajućim obeležjem, dok bi zemni ostaci bili smešteni u drveni sanduk dovoljno ukopan u zemlju (slično spomen-groblju oslobodilaca Beograda iz 1954. godine). Između grobnice i grobova bili bi putevi i staze sa odgovarajućim ivičnjacima. Ozelenjavanje bi se izvrilo odgovarajućim rastinjem. Između masovne grobnice i parcele pojedinačnih grobova nalazio bi se bronzani medaljon sa reljefnim figurama iz koga izbija jarbol. Na medaljonu bi bile izvajane figure u dinamičnim pokretima. Ovaj prostor bi se posebno uredio i popločao. Groblje ne bi bilo ograđeno, ali nije isključeno ozelenjavanje njegovih ivica odgovarajućim rastinjem. Na prilaznoj glavnoj stazi mogle bi doći najviše četiri kamene klupe“.

Finansijski razlozi doveli su do toga da se bez obzira na već usvojene smernice i u narednom periodu diskutuje o načinu na koji će rešiti pitanje „zbrinjavanja“ posmrtnih ostataka neprikladno i neadekvatno sahranjenih. Iz izveštaja Komisije za obilazak grobova streljanih rodoljuba u toku neprijateljske okupacije 1941/1944. godine u Beogradu i Zemunu od 7. marta 1958. se vidi da se i narednih meseci diskutovalo o mestu različitih „kategorija“ žrtava u okviru budućeg tj. budućih memorijala. U vezi sa tim je rečeno: „Između Nebojšine kule i kapije Evgenija Savojskog u Donjem gradu nalazi se masovna raka u koju je sahranjeno oko 400 žrtava ustaškog pokolja koje su stigle do Beograda tokom reke Save u leto i jesen 1941. godine. Masovni grob je potpuno neobeležen, obrastao u korov i bez ikakve oznake, što se vidi iz priloženog fotografskog snimaka. Iako ove žrtve čine, posebnu grupu, komisija smatra da i njih treba ekshumirati i sahraniti sa dve prethodne grupe na Novom groblju, određujući im posebno mesto“. Pod „dve prethodne grupe“ mislilo se na žrtve banjičkog logora koje su u poslednjim mesecima postojanja Logora na Banjici izvođene na streljanje uz zid Jevrejskog groblja u Ruzveltovoj ulici u Beogradu. Svi streljani i pokopani na ovom mestu prvi put su ekshumirani neposredno nakon oslobođenja Beograda i sahranjeni (sem onih čije su posmrtne ostatke preselile porodice) na parcelu 102 na Novom groblju. Pored toga mislilo se i na, najvećim delom žrtve istog logora, koje su tokom Drugog svetskog rata sahranjivane na Centralnom groblju u Beogradu. 

Komisija za ekshumaciju streljanih, ubijenih ili obešenih rodoljuba u okupiranom Beogradu u vremenu od 1941 g. do 1944 g. koju su činili: Sava Milutinović, Krsta Đorđević i Milan Čižak konačno je, po svemu sudeći formirana 31. marta 1959. godine. Komisija čiji su članovi u narednom periodu pristupili zadatim poslovima izvršila je ekshumaciju sa tri lokacije u Beogradu i to: sa Novog groblja (parcela 82, parcela 82c, parcela 83, parcela 102, parcela 117), sa Centralnog groblja (parcela I, parcela II, parcela III, parcela IVa, parcela V, parcela VII, parcela VIII, parcela IX, parcela XIII, parcela XIV, parcela XV, parcela masovne rake) i sa lokaliteta Kula Nebojša. Rezultati ekshumacija koje su vršene za potrebe premeštanja posmrtnih ostataka sa pomenutih parcela i grobalja na parcele Novog groblja 16a, 16b, 56, 31 i 62 gde će i biti formirano Groblje streljanih rodoljuba ukazali su na drugačije „prilike na terenu“ od pretpostavljenih. Pomenuta komisija ekshumirala je posmrtne ostatke 1052 ljudi (899 muškaraca, 138 žena, 15 dece) što je bilo za 229 manje od pretpostavljenog broja i to uglavnom na račun žrtava koje su ekshumirane kod Kule Nebojše. Komisija je utvrdila, suprotno ranije iznetim podacima da su u dva masovna groba kod Kule Nebojše sahranjeni posmrtni ostaci 254 osobe (237 muškaraca, 17 žena) a ne 400 osoba kako se do tada tvrdilo. Komisija je jasno izašla sa stavom da se u slučaju žrtava sa ove lokacije, kao što je već naglašeno u tekstu, ne radio o žrtvama ustaškog terora iz 1941. već iz proleća 1945. godine. Sa druge strane, Komisija je ustanovila da su pomenute žrtve ustaškog terora iz 1941. već bile sahranjene na jednoj od parcela Novog groblja odnosno na parceli 82c sa koje su ekshumirani posmrtni ostaci 69 osoba (65 muškaraca, 1 žena i troje dece).

Posmrtni ostaci svih navedenih žrtava pa i 323 osobe čija su tela doplovila do Beograda Savom a koje su identifikovane kao žrtve ustaških zločina konačno će biti prenete na Groblje streljanih rodoljuba oktobra meseca 1959. godine. Žrtve ustaških zločina čine skoro trećinu svih sahranjenih u sklopu memorijalne celine koja već šezdeset četiri godine postoji u centru Beograda. Iste žrtve čine skoro polovinu svih neidentifikovanih žrtava sahranjenih na ovom istom groblju.  Sahranjeni su u zajedničkom grobu sa svima onima za koje se ne zna ni ko su ni odakle su. Poslednjim mestom njihovog počinka dominira piramida napravljena od dva bloka jablaničkog granita koja su se nalazila u porti nedovršene Crkve Svetog Save u Beogradu, a koje je Uprava Patrijaršija Srpske pravoslavne crkve ustupila Gradskom odboru Saveza boraca Narodnooslobodilačkog rata Beograda. Na grobu između ostalog piše: „Žrtve ustaških zločina izvađenih iz Save: 150 iz 1941. godine i 254 iz marta 1945. godine prvobitno sahranjenih u parcelama na Novom groblju i kod Kule Nebojše“.

Sigurna sam da ovom obalom politike sećanja nikada niste prošli. Ona se povukla duboko u unutrašnjost poput mnoštva impresivnih ostataka nekada veličanstvenih antičkih gradova koje je more napustilo prepuštajući ih kopnu kojim danas lutaju samo turisti i fanatični zaljubljenici u grad…“Gordi grade naš, večno naš“!

SANJA PETROVIĆ TODOSIJEVIĆ

VIŠA NAUČNA SARADNICA INSTITUTA ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE. BAVI SE DRUŠTVENOM ISTORIJOM SRBIJE I JUGOSLAVIJE U PERIODU POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA S POSEBNIM OSVRTOM NA ISTORIJU DETINJSTVA I ISTORIJU OBRAZOVANJA KAO I ISTORIJOM DRUGOG SVETSKOG RATA S POSEBNIM OSVRTOM NA MASOVNE ZLOČINE I HOLOKAUST KAO I POLITIKU KOLABORACIONISTIČKE UPRAVE NA TLU NEMAČKE OKUPACIONE ZONE U SRBIJI.