Distorzija istorije- revizionizam, glorifikacija i restitucija u Srbiji (II deo)

U procesu¹ rehabilitacije ali i glorifikacije značajna je uloga jednog dela Srpske pravoslavne crkve. Crkva je 1930ih prolazila različite faze, od veoma kritičke spram ideja nacionalsocijalizma do kanonizacije Nikolaja Velimirovića, uprkos njegovim antisemitskim stavovima. Službeno glasilo SPC je u periodu do početka Drugog svetskog rata tri puta iskazalo negativan stav prema Adolfu Hitleru i nacionalsocijalizmu – prvi put 1932. i drugi put 1934. godine.² Dajući prostor ocenama protestantskog teologa Karla Barta (1886–1968), koji je proteran iz Nemačke 1935. zbog toga što je odbio da položi i potpiše zakletvu vođi Rajha Adolfu Hitleru, SPC je još jednom osudila nehrišćansku suštinu nacionalsocijalističke ideologije: „Koliko Hitler razume hrišćansku religiju, vidi se po tome, rekao je prof. Bart, što je jednom prilikom govorio pohvalno o Rozenbergovoj rasnoj religiji jednom rimokatoličkome nadbiskupu. Ali, s osmehom dodaje prof. Bart, Hitler zna svoje Nemce. On zna da oni moraju imati svoje bogoslovlje. Nemačka, krv, rasa, Vođa – sve se ovo mora uzdići na stupanj religije“.³

U toku Drugog svetskog rata dvojica najvažnijih jerarha SPC, patrijarh Gavrilo Dožić i episkop Nikolaj Velimirović, nisu bili dovoljno pouzdani partneri nacista, tako da su na kratko završili internirani u logor Dahau u toku 1944. u kojem su imali status zatvorenika sa specijalnim statusom (Ehrenhafling). To je važna epizoda jer je Velimirovićevim pristalicama omogućila da poslednjih decenija iskoriste tu kratku internaciju u Dahauu da bi konstruisali sliku svog heroja kao mučenika i žrtve brutalnog nacističkog progona. To se radilo iako, kao „zatvorenici specijalnog statusa“, Velimirović i Dožić nikad nisu bili izloženi „ogromnoj patnji i torturi“, kako se tvrdi u savremenim biografskim opisima. Nikolaj Velimirović je važan u periodu nakon 1945. godine zbog svojih veza sa emigracijom iz Jugoslavije, od kojih je jedan deo bio povezan sa saradnicima Milana Nedića i Dimitrija Ljotića.⁴ Velimirović je umro u emigraciji u SAD 1956. godine i za vreme trajanja druge Jugoslavije bio je smatran izdajnikom koji je izgubio građanska prava u matičnoj državi. Usponom srpskog nacionalizma u drugoj polovini osamdesetih, okolnosti su se promenile kad se mala grupa Velimirovićevih simpatizera u SPC, predvođena trojicom nacionalističkih teologa, Amfilohijem Radovićem, Artemijem Radosavljevićem i Atanasijem Jeftićem, pojavila kao istaknuta snaga u crkvenom establišmentu. Radović, Jeftić i Radosavljević su 1991. godine bili rukopoloženi za episkope i otad su imali značajan uticaj u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Novostečeni status Velimirovićevih pristalica u Crkvi omogućio im je da pokrenu intenzivnu javnu kampanju usmerenu na rehabilitaciju njihovog heroja. Kampanja se sastojala od mera koje su imale cilj da nametnu pozitivne interpretacije Nikolajevog života u javnom sećanju. Episkop šabački i valjevski Jovan pokrenuo je 1985. godine religiozni časopis Glas Crkve, koji je bio posvećen popularizaciji Velimirovićevog književnog dela. Atanasije Jevtić je 1986. godine privatno objavio knjigu Novi Zlatousti, koju je napisao Artemije Radosavljević, što je bila prva afirmativna Velimirovićeva biografija napisana nakon Drugog svetskog rata. Krajem osamdesetih, Glas Crkve je postao prva izdavačka kuća u postkomunističkoj Srbiji koja je štampala Velimirovićeve knjige.⁵ Kanonizacija Nikolaja Velimirovića je sporna najviše zbog njegovih beležaka iz Dahaua, koje je posthumno 1985. godine u Nemačkoj objavio episkop Zapadne Evrope Lavrentije Trifunović, pod naslovom „Reč srpskom narodu kroz tamnički prozor“.⁶ Glavna poruka knjige jeste da je Drugi svetski rat bio neizbežna posledica sekularizacije „bezbožničke Evrope“. Velimirović navodi da iza sekularnih, dehristijanizovanih evropskih vrednosti anatemisanih u knjizi stoji jevrejski uticaj. „Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i versku toleranciju, i pacifizam, i sveopštu revoluciju, i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihovog, đavola.“ Još je kontroverznije Velimirovićevo viđenje sudbine Jevreja u Drugom svetskom ratu jer on u knjizi njihove patnje tumači kao božju odmazdu za ubistvo Hrista.⁷ Kult Nikolaja Velimirovića je počeo već krajem osamdesetih da bi se ubrzao devedesetih, na novom talasu nacionalizma koji je koristio kult Nikolaja Velimirovića u propagandne svrhe u toku ratova u bivšoj Jugoslaviji. Početkom dvehiljaditih i konačno 2003., kada je kanonizovan kult Nikolaja Velimirovića, to je postalo deo mejnstrim kulture. Rehabilitacija i kanonizacija Nikolaja Velimirovića i njegovog dela imale su značajan uticaj na deo javnog mnjenja u kojem je crkva imala sve veći uticaj nakon raspada socijalističke Jugoslavije.

Drugi značajan proces rehabilitacije se odnosio na slučaj Milana Nedića, koji je obavljao funkciju predsednika marionetske vlade tokom nemačke okupacije i koji je učestvovao i sarađivao u zločinima okupatora i njihovih saradnika. Nediću je u delu javnosti obezbeđeno mesto zaštitnika srpskog naroda i žrtve komunista. Taj proces je trajao od devedesetih godina i bio je dodatno ubrzan za vreme vlade Vojislava Koštunice. Značajan zamah revizionističkim pogledima na ulogu Milana Nedića došao je kao rezultat ratnih događaja na prostoru bivše Jugoslavije, i to od umetnika. Među njima bi bilo posebno važno istaći ulogu režisera Siniše Kovačevića, koji je predstavio Milana Nedića kao tragičnu i „naivnu“ istorijsku ličnost koja je spasavala zemljake. Nakon pojavljivanja u Zvezdara teatru u aprilu 1992., Milan Nedić je u izjavama akademika Matije Bećkovića doživeo potpunu rehabilitaciju: „Kao što Avala ne može izdati Beograd, tako ni Nedić nije mogao izdati Srbiju“.⁸

Zakonski pokušaj rehabilitacije Milana Nedića odvijao se u više koraka i odbijen je konačno odlukom Višeg suda u Beogradu 26. jula 2018. godine.⁹ U proces se uključila i jevrejska zajednica u Beogradu koja je predložila da se saslušaju istoričari. Proces je počeo 2008,. ali je rasprava pred sudskim većem počela tek u decembru 2015. godine. U paralelnom predmetu koji su naslednici Milana Nedića vodili u Agenciji za restituciju za povraćaj imovine Milana Nedića njihovi zahtevi su takođe odbijeni.

Slučaj rehabilitacije drugog važnog saradnika okupatora koji je bio potčinjeni Nediću imao je drugačiji ishod. Vesna Kalabić, unuka Nikole Kalabića (jednog od najpoznatijih četničkih vođa, komandanta Gorske garde), pokrenula je postupak za njegovu rehabilitaciju, u kojem je Viši sud u Valjevu doneo rešenje o rehabilitaciji.¹⁰ Ta odluka o rehabilitaciji je posebno karakteristična po tome što je bila napisana na 36 strana, na kojima je, uz hvalospev o njegovom čestitom životu, obrazloženo da je Nikola Kalabić stradao jer je bio politički i ideološki prognan od komunističke vlasti, pri čemu su zaobiđene ili potpuno krivotvorene činjenice o zločinima koje je činio prema civilnom stanovništvu u toku okupacije. Apelacioni sud u Beogradu je ukinuo odluku o rehabilitaciji 18. maja 2018. godine i vratio je na ponovno odlučivanje. Višem sudu u Valjevu naloženo je da utvrdi kako je nastradao Kalabić, o čemu ne postoje pouzdani istorijski podaci. Ako je lišen života iz političkog, verskog, nacionalnog ili ideološkog razloga, neophodno je da se utvrdi da li je počinio ratni zločin ili učestvovao u njemu, ili to nije slučaj. Ako jeste počinio ratni zločin ili učestvovao u njemu, nema pravo na rehabilitaciju, a tu činjenicu Viši sud u Valjevu nije utvrđivao.¹¹ Interesantno je da je predloženo da u novom procesu, u kojem bi Viši sud u Valjevu trebalo da se donese odluku o odbijanju ili prihvatanju rehabilitacije Nikole Kalabića, učestvuju istoričari, kao i u postupku rehabilitacije Milana Nedića.¹² Viši sud u Valjevu doneo je 5. avgusta 2022. odluku o rehabilitaciji četničkog vođe iz perioda Drugog svetskog rata Nikole Kalabića, što predstavlja verovatno najvažniju odluku o rehabilitaciji nakon rehabilitacije Draže Mihajlovića od strane Višeg suda u Beogradu 2015. godine.¹³

ZAKLJUČAK

Distorzija istorije u Srbiji je proces koji se odvijao u nekoliko etapa, početak je povezan sa usponom Slobodana Miloševića i pokretanjem revizionističkih procesa. Slučaj Srbije nije bilo izolovan u odnosu na druge jugoslovenske republike, u kojima emigracija i ratne okolnosti ubrzavaju revizionističke procese. Međutim najvažnija zakonska regulativa koja je omogućila rehabilitaciju je plod nacionalističkih vlada Vojislava Koštunice, kao i vlade Mirka Cvetkovića. Omogućavanje potpunog izjednačavanja četničkog i partizanskog pokreta je obesmislilo istorijske činjenice i otvorilo put rehabilitaciji. Na osnovu analize slučaja Milana Nedića može se zaključiti da su odluke o sprečavanju rehabilitacije i restitucije imovine naslednicima Milana Nedića predstavljale pobedu institucija države, ali je slučaj rehabilitacije Nikole Kalabića išao drugim putem. Takođe, iz druga dva izdvojena slučaja manje poznatih saradnika Drenjanina Zeke i Gindera saznajemo da rehabilitacija saradnika ne omogućava nužno povraćaj njihove imovine u procesima restitucije. Tako da postoje dve prakse, dok neki sudovi mogu da donose rešenja o rehabilitaciji saradnika, Agencija za restituciju može da odbije, i odbija, zahteve naslednika saradnika okupatora. Na osnovu analize slučaja Milana Nedića može se zaključiti da su odluke o sprečavanju rehabilitacije i restitucije imovine naslednicima Milana Nedića predstavljale pobedu institucija države, dok je slučaj rehabilitacije Nikole Kalabića išao drugim putem kojeg je Viši sud u Valjevu rehabilitovao 2022 godine. Milan Nedić nije rehabilitovan, međutim rehabilitovana je njegova uspomena u delu javnosti uz važnu pomoć romantične i tragične interpretacije njegovog lika (Matija Bećković i Siniša Kovačević).

Distorzija istorije- revizionizam, glorifikacija i restitucija u Srbiji (II deo)

Omogućavanje potpunog izjednačavanja četničkog i partizanskog pokreta je obesmislilo istorijske činjenice i otvorilo put rehabilitaciji.

ZAKLJUČAK

HARIS DAJČ

VANREDNI PROFESOR NA FILOZOFSKOM FAKULTETU UNIVERZITETA U BEOGRADU.

ZAKLJUČAK

HARIS DAJČ

VANREDNI PROFESOR NA FILOZOFSKOM FAKULTETU UNIVERZITETA U BEOGRADU.

Možda će ti se svideti i

Beleška o eksploataciji

Dijalektika prekarijata: mogućnost klase

Kakvu je ulogu privreda imala u disoluciji Jugoslavije?