Derviš i Sporazum o putu ka normalizaciji odnosa Kosova i Srbije (II deo)

Nastavak teksta. Prvi deo možete konsultovati na ovom linku.

Svi podaci koje imamo o uslovima pod kojima su se školovali učenici i učenice osnovnih škola u Jugoslaviji pa i na Kosovu i Metohiji (pod „osnovnim“ odnosno školama osnovnog obaveznog obrazovanja su se smatrale: četvororazredne škole, šetorazredne, osmogodišnje škole i niži razredi potpunih gimnazija) ne mogu se pratiti pre 15. novembra 1948. godine kada je izvršen prvi popis učenika u Jugoslaviji posle Drugog svetskog rata ali ni pre 1951. godine kada je izvršen prvi popis školskih zgrada. Tek su dva pomenuta popisa zajedno sa popisom stanovništva iz 1948. omogućili da se stekne jasniji uvid u stanje školstva u Jugoslaviji kao i u različitim delovima zemlje. Školske 1956/1957. godine broj osnovnih škola povećao se u Jugoslaviji u odnosu na školsku 1938/1939. sa 8956 na 14 080 odnosno za 36,38%. U istom periodu broj odeljenja je porastao za 45 % a broj učenika za 14,8 %. Školske 1957/1958, 2 315 909 dečaka i devojčica uzrasta od 7 do 14 godina starosti pohađalo je 14 257 škola u okviru 70 221 odeljenje. Stanje školskih prilika na Kosovu i Metohiji delimično je pratilo jugoslovenski trend sa kojim su u velikoj meri bile usklađene školske prilike na teritoriji Narodne Republike Srbije (uža Srbija sa obe autonomne oblasti odnosno pokrajne). U periodu od školske 1949/1950. do školske 1955/1956. broj osnovnih škola na Kosovu i Metohiji bio je u opadanju. Sa 790 osnovnih škola u školskoj 1949/1950. broj osnovnih škola pao je za narednih pet odnosno šest školskih godina na 730. U istom periodu došlo je do povećanja broja odeljenja sa 1793 na 2618 ali i do opadanja ukupnog broja učenika sa 99 160 na 97 150. Ipak u naznačenom periodu i pored smanjenja ukupnog broja đaka došlo je do značajnog porasta broja devojčica u osnovnim školama na Kosovu i Metohiji. I dok je školske 1949/1950. osnovne škole na Kosovu i Metohiji pohađalo 39 285 učenica do školske 1955/1956. i pored određenog smanjenja ukupnog broja svih učenika broj učenica koje su pohađale osnovnu školu je porastao na  44 989. Na osnovu raspoloživih podataka u navedenom periodu nije moguće pratiti precizno kretanje broja osnovnih škola i odeljenja u kojima se nastava odvijala na albanskom jeziku kao ni ukupan broj učenika pripadnika albanske nacionalne manjine sa posebnim osvrtom na učenice. Ipak na osnovu podataka za školsku 1951/1952. godinu sa sigurnošću se može reći da je od 855 škola u Jugoslaviji  (uža Srbije, Kosovo i Metohija, Makedonija i Crna Gora) u kojima se nastava odvijala na albanskom jeziku čak 526  škola locirano na prostoru Kosova i Metohije. Prema podacima za istu školsku godinu od 2070 odeljenja u navedenim delovima Jugoslavije u kojima se nastava odvijala na albanskom jeziku ubedljiva većina odnosno 1323 su pripadala školama na prostoru Kosova i Metohije. Nastavu na albanskom jeziku školske 1951/1952. pohađalo je u svim delovima Jugoslavije 94 874 učenika. Od tog broja čak 63 371 dete na Kosovu i Metohiji. Iste školske godine za potrebe izvođenja nastave na albanskom jeziku bila su angažovana 1563 prosvetna radnika. Njih 983 je radilo u školama na Kosovu i Metohiji. Školske 1951/1952. godine nastava na turskom jeziku odvijala se u 153 škole u Jugoslaviji odnosno na prostoru Uže Srbije, Kosova i Metohije i u Makedonije. Od 153 škole u kojima se nastava odvijala na turskom jeziku, 8 škola se nalazilo na Kosovu i Metohiji. Iste školske godine nastava na turskom jeziku odvijala se u 405 odeljenja od kojih je 56 bilo u sastavu osnovnih škola na Kosovu i Metohiji. Školske 1951/1952. osnovne škole u Jugoslaviji pohađalo je ukupno 15 554 učenika turske nacionalnosti od kojih je 2243 živelo na Kosovu i Metohiji. Od 356 prosvetnih radnika angažovanih u osnovnim školama u Jugoslaviji u kojima se nastava odvijala na turskom jeziku njih 62 je radilo u osnovnim školama na Kosovu i Metohiji.

U najvećem broju škola na teritoriji Jugoslavije, nastava se odvijala na srpskohrvatskom jeziku. Pored srpskohrvatskog jezika koji je bio maternji jezik većine građana i građanki Jugoslavije u značajnom broju osnovnih škola u Jugoslaviji nastava se odvijala na slovenačkom i makedonskom jeziku. Kao što je već rečeno ubedljivo najzastupljeniji jezik predstavnika nacionalnih manjina u osnovnim školama u Jugoslaviji bio je albanski odnosno „šiptarski“ jezik kako mu je glasio zvaničan naziv. Prema podacima za školsku 1956/1957. godinu albanski jezik se koristio u 849 od 14 038 odnosno u 6 % osnovnih škola u Jugoslaviji ili u 566 od 4793 osnovne škole u Srbiji (sa Vojvodinom i Kosovom i Metohijom). Iste školske godine bio je zastupljen u skoro četiri puta više osnovnih škola u Jugoslaviji od mađarskog jezika koji je bio drugi po redu zastupljen jezik neke nacionalne manjine u osnovnim školama u FNRJ. Već je rečeno da se prema podacima za školsku 1956/1957. godinu od 693 osnovne škole  na Kosovu i Metohiji, nastava na albanskom jeziku odvijala u 525, na srpskohrvatskom u 350 i na turskom u 18 škola. Iste školske godine nastava na albanskom i turskom jeziku nije se odvijala ni u jednoj osnovnoj školi u Vojvodini dok se nastava na albanskom jeziku školske 1955/1956. odvijala u 42 od 3459 osnovnih škola na tlu uže Srbije. Iste školske godine na teritoriji uže Srbije nije postojala ni jedna škola u kojoj se nastava odvijala na turskom jeziku.

Kao učenici koji su osnovnu školu pohađali na Kosovu i Metohiji, junaci ove priče morali su se suočiti sa brojnim problemima ne toliko izraženim u drugim delovima Jugoslavije. Svaki osnovac koji pohađao neki tip škole osnovnog obaveznog obrazovanja na Kosovu i Metohiji, u vreme kada se čitav školski sistem „izvrtao naglavačke“, predstavljao je i neku vrstu „pokusnog kunića“ Revolucije čije su se kontrolne tačke aktivirale svaki put kada je trebalo ulagati više napora: da se brže stigne do jedinstvene osmorazredne osnovne škole, da se rasterete odeljenja brojem učenika, da se rasterete škole brojem odeljenja, da se izgrade nove školske zgrade ili da se svaki stasali dečak i devojčica „na vreme“ uvedu u školski sistem tako da unutar istog postižu što bolje rezultate. Sve što je dolazilo nakon toga, trebalo je da predstavlja onaj lakši i lepši deo puta koga je poznati filmski i televizijski reditelj Boris Miljković u svom čuvenom tv serijalu iz 2017. godine nazvao – Put u budućnost. Krajem pedesetih godina 20. veka junaci ove priče stoje pred brojnim izazovima „razvoja“ osnovnog školstva u Jugoslaviji ali i pred vratima svoje osnovne škole u Prizrenu koja verovatno još uvek ne nosi ime koje baštini ili sublimira tekovine Narodnooslobodilačkog rata i Narodnooslobodilačke revolucije pod Šar planinom jer je praksa davanja imena, školama po neupitnim simbolima tek prohujalih vremena čekala više puta pomenutu jedinstvenu osmorazrednu školu. U tom smislu ona se teško identifikovala sa „starim“ i „nepoželjnim“ pojavama od kojih su mnoge prepoznate na Kosovu predstavljale intergralni deo sistema dugi niz godina posle Rata. To je možda bio jedan (ali samo jedan) od razloga zašto su se osnovne škole na Kosovu i Metohiji češće zvale po Vuku Stefanoviću Karadžiću, velikom reformatoru srpskog jezika odnosno jezika koji nije bio najzastupljeniji jezik u nastavi u osnovnim školama na Kosovu i Metohiji i Branislavu Nušiću, velikom srpskom piscu ali i nekadašnjem konzulu Kraljevine Srbije u Prištini nego osnovne škole u okolini Loznice i Beograda. U brojkama ove „tendencije“ svele su se na sledeće. Godinu dana pre donošenja Opšteg zakona o školstvu odnosno školske 1956/1957. od 14 038 osnovnih škola u Jugoslaviji u čak  10 826 škola nastava se odvijala samo od prvog do četvrtog razreda. Drugim rečima godinu dana pre ulaska u reformisanu školu u 77,1%  jugoslovenskih osnovnih škola nastava se odvijala u prva četiri razreda. Kada se u obzir uzmu sve one škole u kojima se nastava odvijala samo; u prvom, u prvom i drugom i od prvog do trećeg razreda broj škola se penjao na 78,6% od ukupnog broja škola u Jugoslaviji.  Iste školske godine, osnovne škole na Kosovu i Metohiji u kojima se nastava odvijala od prvog do četvrtog razeda činile su 98,2% svih osnovnih škola na ovom prostoru. Na Kosovu i Metohiji su postojale 3 osnovne škole u kojima se nastava odvijala od prvog do šestog razreda. Na Kosovu i Metohiji školske 1956/1957. godine nije postojala ni jedna osnovna škola u kojoj se nastava odvijala: od prvog do petog, od prvog do sedmog ili od prvog do osmog razreda. 

Drugi otežavajući faktor razvoja različitih školskih praksi u Jugoslaviji a posebno na Kosovu i Metohiji predstavljala je opterećenost odeljenja brojem učenika. Prema podacima za školsku 1952/1953. godinu odeljenja koja je činilo između 31 i 40 učenika činila su 29,8% svih odeljenja u Jugoslaviji. Kada se ovom broju dodaju odeljenske zajednice sa između 41 i 50 učenika kojih je bilo čak 20,9% kao i one sa između 51 i 60 i preko 60 učenika dolazi se do saznanja da su pomenute školske godine odeljenja sa preko 30 učenika činila čak 63,5% svih odeljenskih zajednica u zemlji. Iako je kada govorimo o opterećenosti odeljenja brojem učenika situacija na teritoriji cele NR Srbije bila izuzetno dramatična (73,4% odeljenskih zajednica je činilo preko 30 učenika), odeljenja u osnovnim, već je naglašeno, uglavnom četvororazrednim osnovnim školama na Kosovu i Metohiji su imala određenu specifičnost. Iako je izraženo u procentima broj odeljenja sa preko 30 učenika na nivou Kosova i Metohije bio  manji (66,8%) nego na nivou cele NR Srbije, broj odeljenja koja je činilo više od 51 učenika činila su čak 22,3% svih odeljenja na Kosovu i Metohiji. Iako je u narednim godinama broj odeljenja sa preko 50 i 60 učenika radikalno opadao u svim delovima Jugoslavije pa i na Kosovu i Metohiji, prosvetne vlasti Kosova i Metohije su još dugo vodile bitku ne samo sa odeljenjima opterećenim brojem učenika već i sa školama opterećenim manjkom odeljenja. Oba problema bila su u direktnoj vezi sa manjkom školske infrastrukture iz prethodnog perioda, nepristupačnošću terena ali i otporima koje je društvo, iz više razloga, od kojih su neki navedeni, imalo prema školi kao državnoj instituciji. Sa druge strane, oba problema, predstavljala su i deo rešenja do koga se moralo doći u hodu jer su nove jugoslovenske vlasti sprovodile politiku koja je svakog jugoslovenskog dečaka i devojčicu želela da „smesti“ u državnu školu. Na Kosovu i Metohiji sprovođenje ovakve politike predstavljalo je izuzetnu i prilično neuobičajenu praksu. Većinsko društvo koje se uglavnom definisalo kroz otpor prema državi koja se rukovodila politikama i praksama zadržavanja istog „pod kontrolom“ i na margini moralo se naći po malo zatečeno kada je nova jugoslovenska vlast pokušala da se legitimiše kroz sprovođenje sasvim novih i (ne)očekivanih politika od kojih je politika obrazovanja i vaspitanja predstavljala važno uporište kohezije društva na Kosovu i Metohiji kome je odmah po okončanju rata i formalno priznata autonomnost kako u granicama NR Srbije tako i u granicama Federativne Narodne Republike Jugoslavije.

Analiza nekoliko odlika osnovnoškolskog sistema u Jugoslaviji, Srbiji i na Kosovu i Metohiji iz godina koje su prethodile donošenju Opšteg zakona o školstvu 1958. ukazuje na ogromna, pre svega, finansijska ulaganja države u razvoj školstva u najnerazvijenijim delovima zemlje. U nemogućnosti da svako dete „dovede“ u školu, prosvetne vlasti su, sasvim planski, odlučile da škosku infrastrukturu „sprovedu“ do svakog deteta. Stoga ne treba da čudi što su školske 1951/1952. godine škole sa jednim ili dva odeljenja činile 79,6% svih osnovnih škola na Kosovu i Metohiji. Može se reći da je u prvoj deceniji po okončanju Rata u Jugoslaviji a posebno na Kosovu i Metohiji svaka zgrada smatrana podesnom za izvođenje nastave. U tom smislu, ilustrativan je podatak iz 1951. godine odnosno podatak do koga se došlo zahvaljujući prvom posleratnom popisu školskih zgrada u Jugoslaviji po kome je 71% škola osnovnog obaveznog obrazovanja bilo smešteno u prizemnim zgradama. Procenat školskih zgrada koje su se nalazile u objektima podizanim za stambene svrhe iznosio je na Kosovu i Metohiji 41,2%. Prema podacima za 1951. godinu čak 60,5% škola na Kosovu i Metohiji je imalo samo jednu učionicu dok je još jednu odnosno dve imalo 27,9% škola. Svega 8,8% škola na Kosovu i Metohiji je imalo kuhinju, 2,3% trpezariju, ni jedna škola nije imala kupatilo dok je 1% škola imalo kino salu. Pa ipak najnerazvijeniji delovi Jugoslavije pa i Kosovo i Metohija mogli su se u prvim godinama posle rata pohvaliti značajnim brojem novih školskih zgrada za razliku od onih delova Jugoslavije koji su do 1918. godine ulazili u sastav Austrougarske monarhije odnosno onih delova Jugoslavije koji su i do tada imali daleko razvijeniju školsku infrastrukturu. Dok je u periodu od 1945. do 1951. godine na teritoriji Vojvodine podignuto svega 6,1% a na teritoriji Slovenije 8,4% novih školskih zgrada situacija na Kosovu i Metohiji (20,5%) ali i nekim drugim delovima Jugoslavije poput: Crne Gore (25,6%), Makedonije (26,3%), Bosne i Hercegovine (32,1%) je bila potpuno drugačija. Upravo je to i bio jedan od razloga zašto se viši procenat školskih zgrada na Kosovu i Metohiji (41,9%) smatrao ispravnijim nego u Vojvodini (39,4%). Na Kosovu i Metohiji (20,7%) nalazio se niži procenat zgrada koje je trebalo sanirati i u odnosu na užu Srbiju (22%) i u odnosu na Vojvodinu (23,8%). Ipak, većina zgrada koje su trebale da posluže za smeštaj osnovnih škola ili su namenski građene su bile dosta skromne na nivou cele jugoslovenske države, NR Srbije a posebno na nivou Kosova i Metohije. Na osnovu raspoloživih podataka može se reći da su u prvom periodu po okončanju Drugog svetskog rata odnosno u periodu od 1945. do 1951. godine čak i nove školske zgrade trebale da zadovolje samo elementarne kriterijume za pohađanje nastave. Upravo zbog toga prema podacima za 1951. godinu: 53,4% školskih zgrada na Kosovu i Metohiji se snabdevalo vodom sa otvorenog bunara, 35,8% sa izvora i samo 6% sa kopnenog zatvorenog bunara. Školske 1951/1952. godine svega 5,1% osnovnih škola na Kosovu i Metohiji je bilo priključeno na električnu energiju dok su se u 94,3% škola koristile petrolejske lampe. Prosečna površina učionice u osnovnim školama na Kosovu i Metohiji bila je znatno manja od jugoslovenskog proseka (48,2 m2) i iznosila je 36,3 m2. Na jednu učionicu u Jugoslaviji dolazilo je u proseku 57,9 osnovaca dok je na jednu učionicu na Kosovu i Metohiji dolazio 72,1 učenik. Više od 67% škola na Kosovu i Metohiji imalo je pod napravljen od dasaka. Početkom pedesetih godina 20. veka na Kosovu i Metohiji kao i u Vojvodini, Bosni i Hercegovini, Makedoniji i Crnoj Gori nije postojala ni jedna škola koja je bila priključena na centralno grejanje zbog čega se najveći broj škola (na Kosovu i Metohiji 99,65) grejao na pokretne peći na drva.

Sa prednostima i manama svih gore navedenih okolnosti pod kojima se odvijao „život škola“ morali su se suočiti i dečaci iz ove priče. Iako je brojkama i procentima teško dočarati život mališana koji su se na pragu Velike reforme školstva ili u prvim godinama dosezanja njenih ciljeva školovali u osnovnim školama u Jugoslaviji sa velikom verovatnoćom se može pretpostaviti da sva deca dorasla za polazak u, recimo, prvi razred osnovne škole nisu nužno delila školsku klupu sa svojim vršnjacima. To možda po najviše važi za osnovce na Kosovu i Metohiji. Prema podacima za školsku 1949/1950. godinu osnovnim školama u Jugoslaviji bilo je obuhvaćeno 75% dečaka i devojčica uzrasta od 7 do 13 godina starosti dok je čak  25% dece dorasle za školu ostajalo van školskog sistema koji je bio obavezan. Srpski prosek bio je za nijansu bolji od jugoslovenskog i iznosio je 77,8% dece dorasle za školu. Prema raspoloživim podacima obuhvat dece dorasle za školu bio je daleko viši u nižim nego u višim razredima iz čega se može zaključiti da je početkom pedesetih godina 20. veka u NR Srbiji značajan procenat dece osnovnoškolskog uzrasta završavao školovanje sa 11 godina starosti. Školske 1949/1950. godine van sistema obaveznog školovanja u NR Srbiji ostajalo je više od 40% dece koja su imala 12 godina i više od od 60% dece koja su imala 13 godina starosti. Prema podacima za školsku 1951/1952. godinu samo 31,3% učenika škola osnovnog obaveznog obrazovanja na Kosovu i Metohiji imalo je normalne godine starosti za odgovarajući razred. Prestarelih učenika bilo je u svim razredima osnovne škole i to: u prvom 42,3%, u drugom 52,9%, u trećem 61,1%, u četvrtom 68,3% i u petom 60%.

Ovakve (ne)prilike u školi zadavale su velike probleme učenicima opterećenim brojnim drugim problemima. Prema podacima za školsku 1953/1954. godinu osnovci Kosova i Metohije nisu se mogli pohvaliti naročito dobrim uspehom u školi. Sa druge strane treba reći da se do vrlo dobrog i odličnog rezultata u osnovnim školama u Jugoslaviji nije dolazilo tako lako ni u jednom delu zemlje jer je i pored svih problema koji su pratili osnovce i kod kuće i u školi lestvica postignuća izuzetnih rezultata bila postavljena veoma visoko. Visoko podignuti kriterijumi bili su u direktnoj vezi sa mestom i funkcijom koja je politici obrazovanja i vaspitanja bila namenjena u društvu. Prema podacima za školsku 1953/1954. godinu većina osnovaca u Jugoslaviji tačnije njih 55,1% imala je dobar (31,7%) i vrlo dobar uspeh u školi. Iste školske godine čak 18,9% osnovaca ponavljalo je razred. Sličan broj učenika odnosno 18,9% njih postiglo je odličan uspeh. Da su bolji školski uslovi koji su se uspostavljali vremenom uticali na poboljšanje uspeha učenika u osnovnim školama u Jugoslaviji vidi se iz podataka za školsku 1956/1957. kada se broj dobrih i vrlo dobrih povećao na 57,9% dok je procenat onih koji su ponavljali pao na 13,6%. Pa ipak lestvica postignuća i dalje je bila postavljena visoko. Shodno školskim ali i drugim prilikama osnovci na Kosovu i Metohiji postizali su u proseku nešto lošije rezultate. Kao i u drugim delovima Srbije ali i Jugoslavije najveći broj učenika postizao je dobar i vrlo dobar uspeh. Ipak osnovne škole na Kosovu i Metohiji bile su rekorderi po broju đaka koji su ponavljali razred. Školske 1953/1954. čak 28,9% osnovaca na Kosovu i Metohiji ponavljalo je razred dok je njih 16,6% postiglo odličan uspeh.

Pad sa pregovaračkog stola

Kada se sve gore navedeno uzme u obzir da bi se pokazalo koliko je, pre svega, kosovsko društvo u godinama posle Drugog svetskog rata prolazili kroz jedan od najdinamičnijih perioda u svom razvoju – perioda koji je u svim savremenim diskursima o Kosovu „pao sa stola“  pa i onog pregovaračkog – nameće se pitanje koji su to ključni činioci u obrazovno-vaspitnom procesu koji su i pored svih problema koji su mučili dete na Kosovu i Metohiji omogućili tom istom dečaku ili devojčici da „raste“ do neslućenih granica. 

Sa jedne strane rekla bih da je to pre svega nova orijentacija nastavnih planova i programa odnosno nastavnih praksi u socijalističkoj Jugoslaviji koja je podvukla praktično-vaspitno usmerenje obrazovnog procesa. Upravo je ova strana obrazovanja češće i duže „zadržavala“ decu u školi što se najbolje moglo videti kroz razvoj tzv. slobodnih aktivnosti odnosno školskih sekcija. U širem smislu ovakve tendencije u obrazovanju otvorile su školu kao pre svega konzervativnu i prilično zatvorenu instituciju za sve one prakse koje su, samo uslovno govoreći, „pripadale“ „spoljašnjem svetu“ zbog čega su unutar školskog sistema predstavljale neku vrstu „zabranjenog voća“. Ohrabrivanjem organizovanja slobodnih aktivnosti odnosno sekcija u školama, posleratne prosvetne vlasti u Jugoslaviji su osmislile dosta učinkovitu politiku koja ne samo da je trebalo učenike da „zadrži“ u školi već i da ih za školu veže njihovim talentom i veštinama koje su im išle od ruke. Na taj način je škola postala mesto uživanja u onim „veštinama“ koje se nisu nametale. Godinu dana pred uazak u Veliku reformu školskog sistema koja će ovu tendenciju još više podupreti odnosno školske 1957/1958. godine, slobodne školske aktivnosti u školama osnovnog obaveznog obrazovanja u Jugoslaviji su se delile na: kulturno-prosvetne, tehničke, sportske, naučne i zadruge i privredna društva učenika. Najveće interesovanje među jugoslovenskim osnovcima vladalo je za: kulturno-prosvetne, naučne i sportske sekcije. Od kulturno-prosvetnih slobodnih aktivnosti veliko interesovanje vladalo je za dramsku sekciju koja je za sobom ostavljala, različite sportske sekcije, literarnu, folklornu i muzičku sekciju. Osnovci na Kosovu i Metohiji, kao u ostalom i osnovci u drugim delovima Jugoslavije, pokazivali su najveće interesovanje za kulturno-prosvetne sekcije. Ipak, za razliku od drugih delova zemlje gde je interesovanje za učeničke zadruge i privredna društva učenika bilo izuzetno malo, na Kosovu i Metohiji se ono izražavalo kroz nešto veći stepen interesovanja. Interesovanje za folklor bilo je više izraženo kod učenika osnovnih škola na Kosovu i Metohiji nego u drugim delovima Jugoslavije. Od naučnih sekcija, učenici Kosova i Metohije češće su nego učenici u drugim delovima zemlje, prednost davali istorijskoj sekciji nasuprot biološkoj koja je bila izuzetno popularna među učenicima u Jugoslaviji. Zavidan stepen interesovanja za rad istorijske sekcije, pored učenika u osnovnim školama na Kosovu i Metohiji iskazivali su učenici osnovnih škola u Crnoj Gori i u Bosni i Hercegovini.

Verovatno najznačajniji stub školskog sistema u socijalističkoj Jugoslaviji pa i na Kosovu i Metohiji je bio socijalistički prosvetni radnik. „Vojska“ prosvetnih radnika ne samo iz svih delova Jugoslavije već i iz u okruženja (ovde se pre svega misli na Albaniju) koja je u godinama posle Rata „preplavila“ Kosovo i Metohiju bila je najsnažniji vetar u leđa transformaciji društva na Kosovu i Metohiji. Dve su izražene odlike prosvetnih prilika na Kosovu i Metohiji koje su suštinski uticale na kreiranje lika socijalističkog učitelja na Kosovu i Metohiji pa i na njegovog značaj za zajednicu u celini – pre svega konstantan rast nastavnog osoblja na Kosovu i Metohiji od školske 1949/1950, od kada je moguće pratiti statističke podatke, a što će več školske 1955/1956. dovesti do dupliranja broja nastavnog osoblja u odnosu na period pre pet godina. Drugi važan činilac predstavljala je zastupljenost žena nastavnog osoblja u osnovnim školama na Kosovu i Metohiji. Iako su žene u školama na Kosovu i Metohiji školske 1956/1957. činile 30,6% nastavnika osnovnih škola što je bilo daleko iza srpskog (41,7%) i posebno vojvođanskog (74,3%) proseka, u čitavom periodu od školske 1949/1950. do školske 1956/57. broj žena nastavnika na Kosovu i Metohiji je konstantno rastao da bi poslednje školske godine koja se ovde uzima u obzir tj. 195671957. bio skoro udvostručen.

Razvoj prosvetnih prilika u celoj zemlji ali i na Kosovu i Metohiji prosvetne vlasti su podsticale dvema merama: otvaranjem učiteljskih škola (Đakovica, Prizren, Gnjilane, Kosovska Mitrovica, Peć, Priština) i povećanjem ličnih dohodaka prosvetnih radnika. Prateći trend u ostalim delovima Jugoslavije ukupni rashodi za osnovne škole na Kosovu i Metohiji porasli su 1952. godine u odnosu na prethodnu, 1951. godinu, sa 77 074 dinara na 188 079 dinara pri čemu su rashodi za plate, dodatke i honorare nastavnog ali i pomoćnog osoblja (domara i tetkica) porasli sa 63 119 na 156 287 dinara. Kalendarske 1952. godine nastavno i pomoćno osoblje zaposleno u školama osnovnog obaveznog obrazovanja na Kosovu i Metohiji imalo je veće povećanje ličnih dohodaka u odnosu na nastavno i pomoćno osoblje zaposleno u školama na prostoru uže Srbije i Vojvodine što se pre svega pravdalo težim uslovima života i rada.

Boro i Ramiz

Od Starog zaveta pa do danas različite zajednice su se definisale pričama o „ocu koji je imao dva“ uglavnom dosta različita „sina“. Razlike su često bile i uzroci „neminivnih“ razlaza, sukoba i krvoprolića među najbližima. Skoro svaka od ovih priča u konačnici je predviđala „najtežu kaznu“ kako za oca tako i za celu zajednicu ali i (ne)očekivanu pravdu za braću „glavne vinovnike“ svih podela u društvu. Različita dramaturška rešenja nekada su braću, da ne kažem, pregovarače vraćala čak i za isti sto. Na kraju svih karajeva ono što se kući ponese „sa stola“ ne mora nužno pisati u sporazumu pa čak ni u ovom usaglašenom krajem februara 2023. godine u Briselu sve dok postoji u našim ličnim i kolektivnim sećanjima i dok zapravo „leži ispod stola“. Čak i kada onaj poslednji ko bude napuštao prostoriju ugasi svetlo, blistaće u mraku da osvetli put svima koji odlaze da bi uvek našli put da se vrate kući.

SANJA PETROVIĆ TODOSIJEVIĆ

VIŠA NAUČNA SARADNICA INSTITUTA ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE. BAVI SE DRUŠTVENOM ISTORIJOM SRBIJE I JUGOSLAVIJE U PERIODU POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA S POSEBNIM OSVRTOM NA ISTORIJU DETINJSTVA I ISTORIJU OBRAZOVANJA KAO I ISTORIJOM DRUGOG SVETSKOG RATA S POSEBNIM OSVRTOM NA MASOVNE ZLOČINE I HOLOKAUST KAO I POLITIKU KOLABORACIONISTIČKE UPRAVE NA TLU NEMAČKE OKUPACIONE ZONE U SRBIJI.