Derviš i Sporazum o putu ka normalizaciji odnosa Kosova i Srbije (I deo)

„Jednako je važno upozoriti da istorijsko nije spomenik nego antispomenik“

Todor Kuljić

Na sajtu Evropske službe za spoljne poslove objavljen je tekst Sporazuma o putu ka normalizaciji odnosa Kosova i Srbije. Prema rečima visokog predstavnika  EU za spoljnu politiku i bezbednost, Žozepa Borela, u Briselu su se 27. februara 2023. godine sa pomenutim predlogom saglasili predsednik Srbije Aleksandar Vučić i premijer Kosova Aljbin Kurti. Prema rečima visokog dužnosnika EU iznetim na Twitter- u pregovarači će se ponovo sresti tokom marta meseca 2023. godine kako bi se „finalizirali“ razgovori o primeni Aneksa Sporazuma a što će se smatrati i prvom fazom primene samog Sporazuma o putu ka normalizaciji. Drugim rečima, Srbija je na dobrom putu da prihvati Sporazum, koji, moglo bi se reći u velikoj meri prepoznaje realnost „kosovske stvarnosti“. Sasvim konkretno, Srbija će, između ostalog, priznati: nacionalne simbole Kosova, sva dokumenta uključujući i kosovske pasoše, diplome, registarske tablice i carinske pečate. Srbija se neće protiviti članstvu Kosova u bilo kojoj međunarodnoj organizaciji. Srbija ne može predstavljati Kosovo u međunarodnim odnosima niti u međunarodnoj sferi može delovati u ime Kosova. 

Ipak, ono što me je u tekstu Sporazuma koji, čini mi se dosta jasno prepoznaje sve elemente državnosti Kosova, posebno zainteresovalo je Član. 6 u kome se, između ostalog, konstatuje da će Srbija u budućnosti produbljivati saradnju sa Kosovom u oblasti: privrede, nauke i tehnologije, saobraćaja, pravosudnih i policijskih odnosa, pošte i telekomunikacija, zdravstva, kulture, vere, sporta, zaštite životne sredine, nestalih, raseljenih lica i kroz zaključivanje konkretnih sporazuma a što bi trebalo da bude put ka „sveobuhvatnoj normalizaciji njihovih odnosa“. Upravo su različite asocijacije koje su mi pale na pamet kada sam se upoznala sa sadržajem baš ovog člana Sporazuma predstavljale i jedan od ključnih razloga zašto sam „požurila“ da napišem tekst. Tekst u kome ću pokušati da „sakupim“ sve ono što sam „naučila“ o Kosovu baveći se „nekom drugom“ problematikom polazi od onog istog mesta koje je, po svemu sudeći, predstavljalo „startnu poziciju“ autora Sporazuma tj. „od istorijskih činjenica” koje „ne dovode u pitanje različita gledišta strana o osnovnim pitanjima”, pri čemu “evropska diplomatija” izgleda ne prepozanje “mogućnost” da istorija odnosa Kosova i “Beograda” nije uvek i po svim pitanjima počivala “na različitim gledištima” (sa čim se Vučić i Kurti izgleda slažu).  

Na Kosovu, kao ni većina građana i građanki Republike Srbije (pretpostavljam) nisam bila nikada. Sve što sam kao dete znala o Kosovu naučila sam iz priča svoga oca koji je zbog prirode posla komercijaliste i stručnjaka za prodaju sredstava za zaštitu bilja, često odlazio baš tamo. Moj tata je voleo Prištinu, Prizren i druge gradove na Kosovu i Metohiji koje smo onda voleli i “mi ostali”. Nije bilo nikakvih problema „u Šapcu“ sa Kosovom dok jednog dana, krajem osamdesetih, tata nije stigao sa službenog puta i doneo knjigu Sukobi na Kosovu. Mama je rekla: „Ostavi to. Ajmo da ručamo“. Nekoliko decenija kasnije na nekom od kanala Radio televiziji Srbije gledala sam emisiju Trezor koju je uređivala i vodila Bojana Andrić. Zahvaljujući pregalaštvu jedne žene i verujem malobrojne redakcije okupljene oko Trezora, gledaoci RTS-a bili su u prilici da prate nezaboravni dokumentarni serijal Dvogled koga su u periodu od 1968. do 1978. godine uređivali Dragan Babić i Ljubivoja Ršumović. Dvogled je poznatog srpskog i jugoslovenskog novinara kao i poznatog srpskog i jugoslovenskog pesnika za decu  doveo u sve delove Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije pa i u Autonomnu pokrojnu Kosovo i Metohiju, u stari grad Prizren gde je još uvek postojao aktivan derviški red čiji je starešina, pred kamerama Radio televizije Beograd, podelio priču, ne samo o pripadnicima jednog verskog reda koji se nalazio “u opadanju”, već i o svojim sinovima koji su, suprotno želji oca da se “skrase” “pod okriljem” tog istog reda, ipak rešili “da probaju” nešto drugo što ih je u konačnici “dovelo” – jednog koji je u međuvremenu postao policajac – u Beograd a drugog koji je u međuvremnu postao gitarista voalno-instrumentalnog sastava – u letnju baštu nekog hotela u Makarskoj. 

Ovo bi mogla biti priča o njima ali i o svim, nažalost, “zaraslim” stazama naših ličnih i kolektivnih sećanja. 

Puno sam puta pisala o Velikoj reformi celokupnog školskog sistema u Srbiji i Jugoslaviji koja je osmišljena u periodu od 1953. do 1958. godine odnosno reformi čijim se najdragocenijim rezultatom smatra jedinstvena osmorazredna osnovna škola, kakva u Srbiji a može biti i na Kosovu postoji i dan danas. Čak i da ne postoji, Reforma osnovnoškolskog sistema u Srbiji i Jugoslaviji koja je sprovedena pedesetih godina 20. veka u sklopu Velike reforme školstva predstavljala je jedan od najznačajnijih motora “nove” jugoslovenske države jer je bila temelj izgradnje modernog i funkcionalnog obrazovnog sistema odnosno društva čiji su pripadnici zahvaljujući benefitima pohađanja “škole”, u državi koja je politiku obrazovanja i vaspitanja smatrala motorom razvoja celokupnog državnog sistema, dobili priliku da se upuste u “lepote” različitih vrsta tranzicija od kojih je ovaj “iskorak iz klase” predstavljao jedan od ključnih dokaza da škola u Jugoslaviji “radi” odnosno emancipuje pojedince koji suprotno “svim običajima” “žive po svom”. Drugim rečima, onoga dana kada su sinovi starog derviša odlučili da “razočaraju” svoga oca da bi u prvom slučaju prešli put od Prizrena do Beograda odnosno u drugom put od Prizrena do Dalmacije, a što ih je dalje odvelo ko zna gde, obistinili su se i stavovi Milovana Đilasa o potrebi izgradnje „odvažnog socijalističkog čoveka…čija su shvatanja široka i raznovrsna, kome su tuđi birokratizam i ukalupljenost misli“ izneti najpre na Trećem plenumu CK KPJ a zatim u tekstu pod naslovom Rezolucija Trećeg plenuma CK KPJ o zadacima u školstvu objavljenom u časopisu Savremena škola, broj 8-10 za 1949. godinu. 

Baš nekako u ovo vreme mora biti da su se u Prizrenu rodili i junaci ove priče – dva brata. U daljem toku priče pokušaću da ih pratim na osnovu zvaničnih statističkih podataka jugoslovenske države koji se pre 1948. godine i prvog posleratnog popisa stanovništva ne mogu smatrati naročito pouzdanim, kako bih ne samo pokušala da ukažem na okolnosti koje su doprinele ubrzavanju vertikalne i horizontalne pokretljivosti jugoslovenskog, pa i društva na Kosovu, što je u krajnjoj konsekvenci značajan broj Jugoslovena i Jugoslovenki učinilo „vlasnicima“ ogromnog društvenog kapitala koji je čak i u godinama kada je socijalizam kao društveni poredak propadao bio važnija, da ne kažem skuplja, moneta za „potkusurivanje“ od novca, već da bih skrenula pažnju na, u slučaju razlaza Srbije i Kosova „nikada pomenutu“ odnosno potpuno prećutanu „zgodu“ koja se, da (ne) čuju pregovarači, zvala Jugoslavija. Upravo je brisanje ove „istorijske činjenice“ iz kolektivnog sećanja svih pripadnika kosovskog društva koji svoje identitete danas grade, može se reći, isključivo pozivajući se na predmoderne tradicija, bilo važno sredstvo za delegitimisinje, ne samo socijalističkog društvenog poretka (pa i svih njegovih blagodeti), već i potpunu devalvaciju već pomenutog društvenog kapitala koji je u uslovima inflacije banalnog nacionalizma nažalost izgubio bitku. Rekla bih da je to jedan od ključnih razloga zašto danas u slučaju razlaza dve „strane“ javnost ne igra skoro nikakvu ulogo već se sve karte dele bukvalno za pregovaračkim stolom za kojim sedi visoki predstavnik Unije koja je svoje, bez obzira na sve poteškoće, dosta „poslušne“ partnere našla u predstavnicima dominantnih političkih elita od kojih obojica imaju sasvim solidan nacionalistički bagaž. 
 

Detinjstvo

 
Prema prvom popisu stanovništva sprovedenom u Jugoslaviji posle Drugog svetskog rata deca uzrasta do 14 godina starosti činila su 32, 53 % svih građana i građanki Jugoslavije. Junaci ove priče pripadali su, između ostalog, jednoj od najbrojnijih društvenih grupa koja je tri godine po okončanju Drugog svestskog rata brojala  tačno 5 131 637 dečaka i devojčica. Za vlast izraslu iz Rata i Revolucije, ova okolnost, u uslovima nedovoljno izgrađenog sistema prosvetnih, socijalnih i zdravstvenih ustanova odnosno u uslovima izgradnje socijalističkog društvenog poretka a onda i sukoba sa Sovjetskim Savezom, kada se Jugoslavija našla na ivici novog rata, predstavljala je prvorazredni politički problem. Zbog toga je odluka da se svako jugoslovensko dete iz „ratnog“ prevede u „mirnodopski“ režim tako što će se politika detinjstva graditi kroz: podizanje životnog standarda dece i kroz afirmisanje dečijih prava, pre svega zahvaljujući jasnijem pozicioniranju jugolovenske države na međunarodnoj sceni i jačanju pozicija u Organizaciji Ujedinjenih nacija odnosno njenih  agencija kao što su: UNICEF (Međunarodni dečiji fond) i UNESKO (Agencija OUN za obrazovanje, nauku i kulturu) bila od ključnog značaja za svakog baby boomer-a pa i naše junake koje bi za potrebe daljih „opservacija“ bilo neophodno jasnije pozicionirati na socijalnoj mapi posleratne jugoslovenske države i kosovskog društva . 

Analizom podataka koji ukazuju na drastičnu razliku u starosnoj strukturi stanovništva u prvoj deceniji posle rata dolazi se do zaključka da je u najnerazvijenijim delovima Jugoslavije živelo najviše dece mlađe od 10 godina starosti. Ovaj zaključak, između ostalog, znači da su deca uzrasta do 10 godina starosti činila 29,96% od ukupnog broja stanovnika Kosova i Metohije. Nije teško pretpostaviti da je izuzetno visok stepen zastupljenosti mladog stanovništva u ukupnoj populaciji bio u direktnoj vezi sa visokim procentom smrtnosti u FNRJ a posebno na Kosovu i Metohiji. Osobe starije od 60 godina činile su, po popisu iz 1948. godine,  9,5% od ukupnog broja stanovnika FNRJ. Prema podacima dobijenim pet godina kasnije zahvaljujući sledećem popisu stanovništva (1953), prosečna dužina ljudskog veka u Jugoslaviji iznosila je 50,89 godina. Nije teško pretpostaviti da je veća zastupljenost mlađih godišta u ukupnoj populaciji koja je živela u određenim delovima Jugoslavije bila u direktnoj vezi sa sa prosečnom dužinom ljudskog veka. Tako je prosečna dužina ljudskog veka 1953. godine na Kosovu i Metohiji iznosila svega 45,34 godina starosti. Podatak o visokoj zastupljenosti mlađih godišta u ukupnoj populaciji ne bi trebalo da zavara ni kada se  poredi stopa smrtnosti dece u odnosu na ukupnu stopu smrtnosti. Drugim rečima, deca su se u sredinama kakvo je bilo kosovsko društvo u velikom broju rađala ali su u velikom broju, iz nekoliko razloga (komplikacije usled nehigijenskih uslova pri porođaju, zarazne bolesti i nepravilna ishrana male dece), i umirala. Prema podacima za 1950. godinu u Jugoslaviji se na 1000 stanovnika rodilo 30,1 dete dok je umrla 13,1 osoba. Podaci o natalitetu i mortalitetu kao i o prilikama u jugoslovenskom društvu deluju posebno dramatično kada se posmatra stopa smrtnosti odojčadi i dece do pete godine starosti. Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije Jugoslavija je 1950. godine spadala u red zemalja sa najvišom stopom smrtnosti dece do pete godine starosti. Iste godine prof. dr Mateja Ambrožić, proslavljeni jugoslovenski ali i svetski pedijatar, koji je kao saradnik prof. dr Andrije Štampara bio uključen u brojne programe iskorenjivanja različitih zaraznih bolesti kao stručnjak i konsultant Svetske zdravstvene organizacije širom sveta pa i „kod nas“, je izjavio da je u Jugoslaviji „svaki drugi grob – dečiji grob“. Iako izrečene u nameri da pokrenu na akciju: edukacije stanovništva, izgradnje zdravstvenog sistema i školovanja zdravstvenog kadra, pet godina kasnije, reči profesora Ambrožića i dalje su delovale zastrašujuće jer je prema podacima za navedenu 1955. godinu od 73 656 umrlih u FNRJ čak 36, 75% pokojnika bilo mlađe od 14 godina starosti. Iz izveštaja različitih državnih organa, službenika UNICEF-a, koji je u periodu od 1947. do sredine šezdesetih godina 20. veka aktivno u saradnji sa jugoslovenskom državom radio na sprovođenju brojnih programa koji su bili od suštinske važnosti za prevazilaženje gore navedenih problema (Program dopunske dečije ishrane 1948-1952; Program sirovina za izradu obuće i odeće 1949-1951; Program automobila i drugih prevoznih sredstava 1948-1966; Program izgradnje mlekarske industrije 1949-1964; Program borbe protiv tuberkuloze 1948-1958; Program suzbijanja endemskog sifilisa (1949-1953); Program suzbijanja i eradikacije mikoze 1949-1964), masovnih društvenih organizacija koje su bile uključene u „rad na terenu“ poput: Antifašističkog fronda žena, dolazimo do poražavajućih podataka o kvalitetu života pre svega male dece pogotovo u zaostalijim delovima Jugoslavije kakvim je smatrana južna srpska pokrajna. Zahvaljujući izveštaju aktivistkinja AFŽ-a koje su bile angažovane, uglavnom, na poslovima edukacije majki u vezi sa ishranom i negovanjem tek rođene i male dece može se saznati da je, na teritoriji trinaest sela dreničkog sreza, u periodu od 1947. do 1951. godine, od 1114 rođene dece umrlo čak njih 701. Najveća stopa smrtnosti odojčadi na Kosovu i Metohiji (kao i u Bosni i Hercegovini) bila je 1951. godine za vreme velike suše kada je na 100 rođenih dečaka i devojčica umiralo njih 17,5 do prve godine starosti. 

Drugim rečima, i dva junaka ove priče koja ću kroz sagledavanje različitih društvenih činilaca ali i rada pojedinih institucija pokušati da „mobilišem“, odrastala su u vremenu velikih egzistencijalnih izazova ali i sve boljeg pozicioniranja društvene grupe kojoj su pripadala a koja se od kraja Drugog svetskog rata sve više pomerala ka institucijama. Može se reći da je „ulazak dece“ u institucije i njihovo prepoznavanje kao ne samo društvene grupe sa specifičnim potrebama već i kao „ravnopravnih članova društva“, na koje se u budućnosti mora računati, zbog čega ona  nisu mogla biti prepuštena etici patrijarhalnog morala pa ni svojim roditeljima, bio uslov „napuštanja mirnih predgrađa“ i „odlaska u svet“ koji nužno nije bio definisan pripadnošću naciji, veri ili „pravilima“ sredine u kojoj si rođen. 

(Ne)očekivani rast

I pre nego što junake ove priče uvedem u jedan od najučinkovitijih sistema socijalističke Jugoslavije tj. onaj koji je izrastao na krilima Velike školske reforme iz pedesetih godina 20. veka, želela bih da ukažem na čitav niz okolnosti koje su i dečake iz ove priče „pratile“ na putu do škole, pored činjenice da im je otac bio mističar, što u uslovima jugoslovenskog društva sredine sedamdesetih godina 20. veka ne znači baš previše, jer je malo verovatno da se pored obaveza koje je imao kao derviš nije bavio nekim drugim sasvim lajičkim zanimanjem i bio veoma uzoran građanin socijalističke Jugoslavije i grada Prizrena koji upravo u to vreme doživljava svoj urbanistički procvat i rast  kao grad čije su stanovnike dominantno činili: Albanci, Srbi i Turci. Prizren je bio jedan od onih gradova u Jugoslaviji i Srbiji čije su većinsko stanovništvo činili pripadnici nacionalne manjine a ne većinskog ili konstitutivnog naroda jugoslovenske države. Kada govorimo o pripadnicima albanskog naroda treba reći da se radilo o pripadnicima najbrojnijeg manjinskog naroda u Jugoslaviji koji je dominantno živeo u sastavu tri jugoslovenske republike – Srbije (uža Srbija i Kosovo i Metohija), Makedonije i Crne Gore. Nije bilo neuobičajeno da Albanci u sredinama u kojima su živeli, a to je bio slučaj sa Kosovom i Metohijom pa i sa Prizrenom, čine većinu stanovništva što je u uslovima izgradnje modernog školskog sistema u Jugoslaviji pedesetih godina 20. veka značilo da je strpskohrvatski jezik u nastavi u osnovnim školama bio zastupljen manje od albanskog jezika kao jezika pripadnika manjinskog naroda. Prema podacima za školsku 1956/1957. godinu od 693 osnovne škole (škole osnovnog obaveznog obrazovanja) na Kosovu i Metohiji nastava na albanskom jeziku odvijala se u 525, na srpskohrvatskom u 350 i na turskom u 18 škola. Srbija je bila jedina jugoslovenska republika u kojoj se na nekom delu njene teritorije nastava na jeziku pripadnika nacionalne manjine odvijala u većem broju škola nego nastava na jeziku većinskog naroda.

Da bih junake ove sasvim (ne)namerne priče uveli u reformisan osnovnoškolski sistem socijalističke Jugoslavije na Kosovu i Metohiji pokušaću da skrenem pažnju na određeni broj faktora koji su eventualno mogli otežavati njihovo redovno školovanje. Većina potencijalnih problema mogla je proizilaziti iz složenog odnosa pripadnika jugoslovenske države i pripadnika albanske i turske zajednice u prošlosti odnosno od 1918. godine i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca odnosno Kraljevine Jugoslavije. Jugoslovenske vlasti iz vremena Kraljevine nikada nisu otvorile državne škole na albanskom i turskom jeziku. Za pripadnike albanske i turske nacionalne zajednice postojale su isključivo verske škole. Relativno mali broj Albanaca i Turaka pohađao je osnovne škole u kojima se nastava odvijala na zvaničnom državnom jeziku. Čak ni u Velikoj medresi kralja Aleksandra I koja je otvorena 1925. godine u Skoplju za potrebe školovanja državi „lojalne“ albanske i turske manjine nastava se nije odvijala na manjinskim jezicima. 

Drugu otežavajuću okolnost boljem snalaženju dva junaka ove priče unutar reformisanog osnovnoškolskog sistema u Jugoslaviji mogao je predstavljati obrazovni nivo njihovih roditelja. Od 12 438 502 Jugoslovena i Jugoslovenki koliko ih je bilo prema podacima popisa stanovništva iz 1948. godine, kada se izuzmu dečaci i devojčice uzrasta do devet godina starosti, čak 3 162 941 ili  25,4% građana i građanki Jugoslavije između 10 i 65 i više godina je bilo nepismeno. Najveći procenat nepismenih starijih od 10 godina je bio među pripadnicima onih naroda koji su se na popisu 1948. godine izjasnili kao: „Cigani“ (74%), „Šiptari“ (73,7%), Turci (63, 9%) i Muslimani neopredeljeni (54,3%). Prema podacima popisa iz 1948. godine u Jugoslaviji je živelo 519 938 građana i građanki pripadnika albanske nacionalnosti starijih od 10 godina i 69 866 građana i građanki pripadnika turske nacionalnosti starijih od 10 godina. 

Odrasli u jednom potpuno drugačijem društveno-političkom okruženju, roditeji prvih generacija jugoslovenskih građana i građanki, pripadnika albanske i turske nacionalne zajednice koji su „bili viđeni“ unutar modernog obrayovnog sistema, našli su se u jednoj potpuno drugačijoj situaciji kada je Ministarstvo prosvete Demokratske Federativne Jugoslavije 10. avgusta 1945. godine, neposredno pred početak prve regularne školske godine u miru, odnosno školske 1945/1946. donelo Smernice privremenog Prosvetkog saveta kojima se predviđalo otvaranje škola za pripadnike nacionalnih manjina u koliko u mestu živi bar 20 dece školskog uzrasta pripadnika određene nacionalne manjine a u mestu ne postoji druga škola. U koliko je u mestu postojala škola, Smernicama se predviđalo otvaranje manjinskog odeljenja za 30 đaka. Upisivanje učenika i učenica pripadnika nacionalnih manjina u manjinske škole ili odeljenja predviđena za školarce pripadnike nacionalnih manjina je vršeno po želji roditelja. Smernicama je bilo predviđeno da se u manjinskim školama/odeljenjima zvanični jezik određene republike uči na tri časa nedeljno počevši od trećeg razreda. Zbog manjka nastavnog osoblja koje bi držalo nastavu u manjinskim školama/odeljenjima, Smernicama je bila predviđena mogućnost zapošljavanja stranih državljana što je u škole u kojima se nastava odvijala na albanskom jeziku „dovelo“ veliki broj prosvetnih radnika iz susedne Albanije. Administracija u manjinskim školama je vođena na jezicima nacionalnih manjina dok se konverzacija sa školskim vlastima morala obavljati na zvaničnom jeziku određene republike. Smernicama je bilo predviđeno izdavanje dvojezičnih svedočanstava. Zbog nedostatka udžbenika, Smernicama je bilo određeno da se isti, uz odobrenje Ministarstva, uvoze iz inostranstva. U slučaju nastave koja je oragnizovana na albanskom jeziku korišćeni su udžbenici koji su uvoženi iz Albanije. Navedena uputstva ostala su na snazi do donošenja Opšteg zakona o školstvu iz 1958. godine koji je uglavnom tokom naredne godine dobio svoje republičke verzije.

Smernice donete u avgustu mesecu 1945. godine u potpunosti su bile usklađene sa ustavnim odredbama iz 1946. godine kada je Federativna Narodna Republika Jugoslavija definisana kao držva svih svojih građana i građanki. „Svi građani Federativne Narodne Republike Jugoslavije“ bili su „jednaki pred zakonom i ravnopravni…bez obzira na narodnost, rasu i veroispovest“ pisalo je u Ustavu FNRJ iz 1946. godine. Ustav nije prepoznavao „nikakve privilegije po rođenju, položaju, imovnom stanju i stupnju obrazovanja“. „Nacionalne manjine u Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji“ su uživale „pravo i zaštitu svog kulturnog razvitka i slobodne upotrebe svog jezika“, pisalo je dalje.

Ustavni i zakonski okviri uspostavljeni u jednom potpuno drugačijem okruženju kao i činjenica da je školski sistem vrtoglavo rastao predstavljali su po svemu susdeći ključnu pretpostavku buduće saradnje države koju su pripadnici albanske i turske nacionalne zajednice uglavnom identifikovali sa represivnim aparatom i tih istih zajednica. Tako je došlo vreme da i dva junaka ove priče krenu u prvi razred osnovne škole. Desilo se da se njihov polazak u školu poklopio sa opsežnim radovima na reformi školstva u Jugoslaviji kada su članovi Komisije za reformu školstva (1953-1958), koja se u značajnoj meri rukovodila kriterijumima propisanim od strane Agencije OUN-a za obrazovanje, nauku i kulturu odnosno UNESKO-a, zaključili da osnovna škola u Jugoslaviji treba da počiva na principima jedinstvenosti i demokratičnosti. Zahvaljujući uspostavljanju ovih principa obavezna osmogodišnja škola gradila se kao deo jedinstvenog i prohodnog obrazovnog sistema koga učenici neće napuštati nakon završena četiri razreda osnovne škole. Jedinstvena osmorazredna osnovna škola napustila je praksu „izolovanosti“ zbog čega se daleko više povezivala sa stvarnim životom odnosno sa ostatkom društva. U tom smislu osnovna škola je trebalo da postane važno kulturno središte mesta u kome se nalazila. Predstavljala je osnovu svakog daljeg školovanja pa i „samostalnog izgrađivanja“ što je posebno došlo do izražaju u slučaju dvojice junaka ove priče. Sasvim konkretno, kada se stari derviš poveravao u kameru Radio televizije Beograd njegova dva sina već su se nalazila u Beogradu i Makarskoj „naoružana“ „skupom znanja, umenja, navika i veština“ koji je bio preduslov (ne)očekivanog rasta svakog od njih pojedinačno pa i njihovog oca.

Kraj prvog dela. Sutra ćemo objaviti nastavak.

SANJA PETROVIĆ TODOSIJEVIĆ

VIŠA NAUČNA SARADNICA INSTITUTA ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE. BAVI SE DRUŠTVENOM ISTORIJOM SRBIJE I JUGOSLAVIJE U PERIODU POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA S POSEBNIM OSVRTOM NA ISTORIJU DETINJSTVA I ISTORIJU OBRAZOVANJA KAO I ISTORIJOM DRUGOG SVETSKOG RATA S POSEBNIM OSVRTOM NA MASOVNE ZLOČINE I HOLOKAUST KAO I POLITIKU KOLABORACIONISTIČKE UPRAVE NA TLU NEMAČKE OKUPACIONE ZONE U SRBIJI.