Novi – stari tokovi u savremenoj filozofiji

Popularno kolokvijalno mišljenje koje je česta tema savremene publicistike i političke teorije a tiče se razlikâ između anglofonskog dominiona te onog kontinentalno evropskog, čini se, nije bez teorijskog utemeljenja. Riječ je najprije o razlikama u poimanju filozofije kao znanosti koja, zajedno s umjetnošću i religijom, teži proučavanju problema vezanih za ljudsku egzistenciju. Mjesto one discipline koju je istoriografska škola Anala nazivala istorijom mentaliteta (l’histoire des mentalités) savremeno promišljanje o razlikama među intelektualnim tradicijama i kulturnim i mentalitetnim modelima s kojima su one u korelaciji zauzela je istorija predodžbi (l’histoire des représentations). Stoga, na ovom mjestu pokušaću objasniti svojevrsnu među koja razdvaja anglofonski svijet od Kontinenta a koja je u svojoj biti filozofske prirode.

Ričard Rortijevo kratko i po sopstvenim riječima neformalno predavanje naslovljeno kao “Najnoviji tokovi u savremenoj filozofiji”¹engl. “The Current Movements in Contemporary Philosophy” a održano 8. 10. 2005. godine u Centru za interdisciplinarne studije Univerziteta u Sarajevu, dragocjen je uvodnik u raspravu o stanju savremene filozofije i njene polarizacije. Rorti se usredsređuje na razlike između analitičke, prevashodno anglofonske, to jest problemski orijentisane filozofije, s jedne strane, te kontinentalne, odnosno istoricističke filozofije s druge, smatrajući potonje nazivnike prigodnijim za razumijevanje predmetne teme. Podjela savremene filozofije na ove dvije tradicije koje su, nadalje i svaka ponaosob, podijeljene na dva suprotstavljena tabora – naturalistički i kvajetistički (engl. Quietist) u slučaju problemske, te reformistički i radikalni u slučaju istoricističke, oslikava duboke tradicijske razlike koje Rorti izlaže u svom sarajevskom predavanju.

Filozofija se u istoricističkoj tradiciji uklapa u sliku svijeta čiji je nosilac evropski kontinentalni intelektualac – polihistor ili pak “imaginativni genij”, da se poslužim Rortijevom sintagmom.²Rorty, R. str. 4 Slično Šklovskom koji istoriju književnosti razumijeva kao perpetualnu cikličnu repeticiju stilskih formacija i tematsko – idejnih modela, što nadalje razvijaju marksistički autori poput F. Džemsona koji Šklovskijev koncept proširuju i na cjelokupnu istoriju Zapadne kulture i umjetnosti uopšte, filozofija u istoricističkoj tradiciji premotava svoju cjelokupnu istoriju, od Platona do naših dana, proglašavajući sopstveni razvoj za sveprožimajuće jezgro sebe same. Filozofom se dakle postaje proučavanjem prethodnika, odnosno “proučavanjem razlika između prošlosti i sadašnjosti i između sadašnjosti i moguće budućnosti”³Rorty, R. (n.d.). Najnoviji tokovi u savremenoj filozofiji. In A. Mujkić, & G. Sekulić, Savremena filozofija: hrestomatija tekstova (pp. 2-8). Sarajevo: Fakultet političkih nauka., str. 2 , dok se oprečno tome, u tradiciji problemske filozofij­e koja pripada angloameričkoj intelektualnoj tradiciji, istorija filozofije razumijeva kao stvar izbora kojoj se može pribjeći a i ne mora; kao nepotrebno kretanje u vremenu i prostoru koje se proglašava sumnjivom erudicijom, kontinentalno evropskim uticajem, dekadentnom dekartovom školom koja lišava individuu date joj sposobnosti⁴Parafraza preuzeta iz: Kiš, Danilo: “Čas anatomije”, Nolit, Beograd, 1978: 61. ; “cogito ergo sum”⁵lat. Mislim dakle jesam. postaje “coito ergo sum”⁶lat. Polno opštim dakle jesam.. Istoricistička tradicija dakle manje je profesionalizovana, više je referentna a manje autonomna te za razliku od problemske ne počiva na logičko – pozitivističkom, usko specijalizovanom i tehničko – institucionalnom pristupu koji u anglofonskim zemljama, a najprije zahvaljujući filozofskim školama empirizma i pozitivizma, političkoj ideologiji liberalizma te iz nje izvedene metafizike i epistemologije, od filozofije čini zatvorenu akademsku disciplinu rezervisanu za univerzitetske katedre, naučno – istraživačke institute, strukovne polemike i stručne časopise bez ikakvih pretenzija na javni prostor.

Drugim riječima, filozofiju lišenu opšteg kulturno – političkog značaja, interdisciplinarnosti te kontinentalno evropskog kritičkog odnosa spram vremena, sistema i savremenog svijeta života (“Lebenswelt”), odnosno spram “Öffentlichkeit”⁷njem. Društvena sfera; javni diskurzivni prostor. i Hajdegerovog egzistencijalističkog pristupa fenomenologiji koji sebe razumijeva kao “prima philosophia”, a koju Edmund Huserl, ne-hegelijanac, definiše kao apstraktnu antropologiju. Dakle, spram filozofije koja se, kako piše Adorno⁸Adorno, W. Theodor: “Čemu još filozofija”, tekst iz: “Savremena filozofija: hrestomatija tekstova”, sak. Mujkić, Asim i Sekulić, Gajo; Fakultet političkih nauka, Sarajevo: 13-20, usredsređuje na ontologiju ali takođe angažmanom preinačuje ontološki začetak, time obnašajući ulogu dijagnostičara društvenih anomalija i pokretača društvenih promjena, to jest intelektualne avangarde koja prethodi onoj političkoj i koja se referiše na društvenu stvarnost i svjetsku povijest koja se shvata kao napredovanje u svijesti o slobodi⁹Hegel, G.W.F.: “Filozofija povijesti”, Jesenski i Turk, Zagreb, 2017: 23-27, predvodeći, zajedno sa srodnim disciplinama i umjetnošću, razvoj duha i stvaranje novog svijeta. Emblematičan odnos anglofonske tradicije spram rečenog sažet je u riječima američkog konzervativnog mislioca Beri Goldvotera koji evropski pristup opisuje kao neinventivnu, samodopadnu i sklonu bespotrebnoj erudiciji (“name dropping”).

Rorti istoricističku tradiciju dijeli na dva, ranije pomenuta i suprotstavljena tabora – radikalni i reformistički. Kako bi dočarao razlike između posvađanih strana, on sugeriše da “razmotrimo razliku između Marksa i Mila. Džon Stjuart Mil smatrao je da su Engleska i Zapad, općenito uglavnom na pravom putu, putu kojeg je trasiralo prosvjetiteljstvo. Smatrao je da ne treba neka revolucionarna politička i društvena promjena.”¹⁰Rorty, R. (n.d.). Najnoviji tokovi u savremenoj filozofiji. In A. Mujkić, & G. Sekulić, Savremena filozofija: hrestomatija tekstova (pp. 2-8). Sarajevo: Fakultet političkih nauka, str. 7 Dakle, Mil, koji po Rortijevoj podjeli pripada reformistima, pitanjem kako “provesti utopijske ideale Slobode, Jednakosti i Bratstva”, odnosno kako realizovati liberalne principe Francuske i Američke revolucije, obrazovao je sopstvenu filozofiju koja je de facto nekonfliktna. S druge strane, Marksova grand-teorija sukoba, oprečna Milovim stajalištima, problematizovala je svijet nastao na krilima tih istih revolucija. Marks, dakle, nije vjerovao u reformu puta kojeg je trasiralo prosvjetiteljstvo, smatrajući neophodnim revolucionarno detronizovanje buržoazije čime je sebe uvrstio u kanon radikalnog tabora istoricističke filozofske tradicije koja se u XX vijeku umnogome oslanjala na njega. Duh predmetnog rascjepa može se osjetiti i u predgovoru prvog srpskohrvatskog prevoda Milovog eseja “O slobodi” kada prevodilac i Milov savremenik, P.A. Karađorđević napominje “da će mnogi, pročitavši i proučivši Milove razloge, misliti, da je Mil i suviše brižan, da će se izgubiti sloboda“¹¹Karađorđević, P. (2018). Predgovor. In J. S. Mill, O Slobodi (pp. 7-16). Beograd: Akia M. Princ, str.13, ukazujući time na jasno postojanje onovremenih glasova, kojim je knežević P. A. K. svjedočio, a koji su zagovarali radikalnije obračune sa svijetom nastalim iza 1789. godine. Praveći analogiju sa današnjicom, Rorti pretpostavlja da je Milov društveni ideal oživotvoren u modernim skandinavskim državama blagostanja kao što je po njegovoj pretpostavci rečeni ideal takođe bio ostvaren Ruzveltovim “New Dealom”, naglašavajući time opredijeljenje reformističkih filozofa istoricističke tradicije kojima i sâm pripada da učestvuju u sporoj i nekonfliktnoj progresiji postojeće društvene paradigme.

Nadalje, Rorti preslikava rečenu podjelu i na savremene filozofe, poredivši, između ostalih, Habermasa i Fukoa, a eksplicitno se stavljajući na stranu reformiste Habermasa. On ovu podjelu obrazuje uz pomoć dvaju pitanja: “da li savremeno društvo treba radikalnu kritiku?”¹²Rorty, R. (n.d.). Najnoviji tokovi u savremenoj filozofiji. In A. Mujkić, & G. Sekulić, Savremena filozofija: hrestomatija tekstova (pp. 2-8). Sarajevo: Fakultet političkih nauka, str.4, i “da li mi već znamo šta se treba uraditi pa je problem samo prihvatiti se toga i to uraditi?”¹³Isto Reformista Habermas daje potvrdan odgovor na prvo pitanje a predmet njegove kritike, između ostalog, je sistem koji je sve racionalniji i koji kolonizuje svjetove života. On rješenje nalazi u dvosmjernoj racionalizaciji, odnosno u racionalizaciji ne samo sistema već i svjetova života koji se moraju redefinisati kako bi se približilo idealu slobodne komunikacije, odnosno situaciji idealnog govora. Dakle, Habermas, mada vezan za lijevu Frankfurtsku školu, ne problematizuje sve tekovine prosvjetiteljstva, odnosno sve izraze modernosti; on još uvijek vjeruje u iste, zalažući se za društvenu reformu, a ne radikalnu revoluciju. S druge strane, Fuko takođe potvrdno odgovora na prvo pitanje no time se ne zadovoljava. Mada pesimist, on odgovora i na iduće kazavši da se moramo permanentno odupirati polugama moći koje svjedoče apriornoj truleži modernog svijeta. Fukoove preokupacije su moć i odnos moći i znanja (moć/znanje). On ne vidi ništa dobro u tekovinama prosvjetiteljstva i odbacuje tradicionalističko razumijevanje moći, koje je Habermas prihvatao, a koje kazuje da je moć inherentno vezana za društvene strukture i njene formalne institucije.

Čini mi se da pod moći ponajprije valja razumjeti mnoštvo odnosa snaga koji su imanentni području u kojima se očituju i tvore njegovu organizaciju… Moć nije institucija, nije struktura, ona nije stanovita sposobnost kojom su neki obdareni; ona je naziv što se pridaje nekoj složenoj strategijskoj situaciji u danom društvu.¹⁴Foucault, M. (1994). Znanje i moć. Zagreb: Globus, str. 65

Dakle, za razliku od Habermasa, strukturalistički mislilac Fuko, koji u pogledu teorije sukoba polazi s gotovo ortodoksno – marksističkih pozicija, odbacuje svaku mogućnost sistemske reforme budući da represivnu moć, čije tri varijacije prepoznaje i dalje razrađuje uz pomoć dviju hipoteza – Rajharove i Ničeove¹⁵Pavlović, V. (2008). Mikrofizika i makropolitika moći Mišela Fukoa. In Godišnjak god. II, br. 2. Beograd: Fakultet političkih nauka, 2018., vidi kao samu suštinu vlasti i kao dio jednog sveobuhvatnijeg kulturnog modela, a ne pukih formalnih institucija koje samo valja reformisati ili pak čiju sanaciju treba dočekati. Utoliko je odnos Habermasa i Fukoa sličan odnosu Mila i Marksa.

Problemski orijentisanu filozofiju, koja počiva na stavu da se filozofija mora baviti perenijalnim filozofskim problemima koje su formulisali Platon i Aristotel, Rorti takođe dijeli na dva suprotstavljena tabora, kako sam već naznačio u uvodu. Naturalistički filozofi, koji čine većinu unutar ove tradicije, nosioci su metafizičkog stajališta.

Za naturaliste veliki problem filozofije je objasniti kako se izmiruje kako to oni kažu, naučna slika ljudskih bića kao grozdova fizikalnih čestica sa slikom zdravog razuma po kojoj ljudi imaju svijest, moralnu odgovornost, slobodu, moć smislene upotrebe jezika, po kojoj imaju intencionalnost, iskazuju intencionalnost i tako dalje.¹⁶Rorty, R. (n.d.). Najnoviji tokovi u savremenoj filozofiji. In A. Mujkić, & G. Sekulić, Savremena filozofija: hrestomatija tekstova (pp. 2-8). Sarajevo: Fakultet političkih nauka, str. 5

Budući da polaze od metafizike, naturalisti pokušavaju pomiriti “jedine stvarne stvari koje su zaista Stvarne, a to su čestice”¹⁷Isto sa slikom zdravog razuma. Oni, pokušavajući odgonetnuti prirodu svijesti i savjesti, moralne odgovornosti, duha, kreativnosti i slobode, a budući da u prirodi i njenim zakonostima pronalaze stvarnosni fundament, upuštaju se u potragu za najmanjim fizikalnim česticama, odnosno najmanjim zajedničkim sadržiocima onoga zdravorazumskoga. Dakle, kao što apostrofira Rorti, ako se bave slobodom onda tragaju za skupovima fizikalnih čestica koje mogu biti slobodne ili ako proučavaju svijest onda tragaju za skupovima svjesnih fizikalnih čestica, usredsređujući se na fizičko kako bi dokučili metafizičko. Drugim riječima, stvarnost koja je utemeljena, ne na konceptualnosti, nego na nužnoj ili, ako hoćete, materijalnoj istini jeste ono što čini neki iskaz tačnim. Rorti se ovdje služi Timoti Vilijamsovom knjigom Neodređenost (engl. Vagueness) kako bi predmetnu vizuru dodatno dočarao. “Većina termina koje upotrebljavamo”¹⁸Rorty, R. (n.d.). Najnoviji tokovi u savremenoj filozofiji. In A. Mujkić, & G. Sekulić, Savremena filozofija: hrestomatija tekstova (pp. 2-8). Sarajevo: Fakultet političkih nauka, str. 4, zapisuje Vilijamson, “su neodređeni.” (Rorty) Zadatak svake tvrdnje, po naturalističkoj tradiciji, jeste da subjekt koji izražava tvrdnju to čini ostajući vjeran temeljnoj ideji koja glasi: tačnost tvrdnje uslovljena je stvarnošću.

Kvajetisti, koji poput reformista smatraju filozofiju “terapijom”, imaju dijametralno suprotno stajalište u odnosu na naturaliste. Oni odbacuju stav da svaka tvrdnja mora korespondovati sa stvarnošću. Po njima, svrha tvrđenja kao takvog jeste društvena kooperacija, odnosno perpetuacija društvenih obrazaca ponašanja. Jezik je prevashodno društvena vještina te samim tim on ne mora odražavati nužne istine. Kada nešto tvrdimo naš zadatak nije da riječima artikulišemo atomističku stvarnost. Izvorni rodonačelnik kvajetističke tradicije, Ludvig Vitgenštajn, odbacio je semantičko-konstruktivistički pogled na jezik po kojem svaka rečenica, da se poslužim Rortijevom metaforom, predstavlja “grozd” riječi, a riječ grozd slova, itd., opredijelivši se za holističko razumijevanje jezika, što su dalje razvijali Dejvidson i Kvin. Dakle, u pitanju je tabor koji odbacuje načelo po kojem je zadatak filozofije unapređenje znanja ili rješavanje problema, umjesto toga se posvetivši njenoj terapeutskoj ulozi i nadalje tvrdeći da su metafizičke rasprave a priori nemoguće.

DENIS ŠVRAKIĆ  

INTERMEDIJALNI REDITELJ, FILOZOF I PUBLICISTA. ŽIVI, RADI I GLEDA FUDBAL U SARAJEVU.