Kako učimo o nasilju u udžbenicima?

Čak i da pretpostavimo da nastava istorije i udžbenici istorije nemaju veliki uticaj na mlade ljude kojima su namenjeni, oni predstavljaju zvaničnu verziju i indikator odnosa društva prema prošlosti. Ako je ta prošlost ispunjena nasiljem kao u slučaju post-jugoslovenskih društava, onda se postavlja logično pitanje – kako učimo o nasilju? Da li udžbenici istorije šalju jasnu i nedvosmislenu poruku protiv nasilja?

U decembru prošle godine, portali u Srbiji i Hrvatskoj preneli su vest da su u Novom Sadu napadnuti članovi teatra iz Zagreba.¹https://www.danas.rs/vesti/drustvo/napadnuti-glumci-iz-zagreba-u-centru-novog-sada-grupa-mladica-ih-pitala-da-li-su-iz-hrvatske-pa-pocela-da-ih-bije/ Svi izvori potvrđuju da je jedna grupa mladića prišla, pitala drugu grupu mladića odakle su, i napala ih zato što su iz Hrvatske. Ovo je samo jedan od poslednjih u nizu sličnih incidenata sa obe strane. Znamo da se u ovom slučaju radi o mladima za koje možemo pretpostaviti da nemaju više od 30 godina što otvara veliko pitanje. Odakle mladima, koji su rođeni tokom ili nakon ratova u bivšoj Jugoslaviji, ovakav negativan stav prema pripadnicima drugih etničkih grupa? Šta je to što ih motiviše da napadnu grupu mladića samo zato što su pripadnici druge etničke grupe? Možda se deo odgovora na ovo pitanje može pronaći u načinu na koji se nasilje počinjeno tokom ratova devedesetih predstavlja u udžbenicima istorije. 

Reprezentacije nasilja

Neke analize udžbenika istorije iz Sjedinjenih Američkih Država fokusiraju se upravo na reprezentacije nasilja u okviru istorijskih narativa koji se u njima prezentuju. Pa tako Loewen zaključuje da se robovlasništvo prikazuje kao nesrećna ali ipak manje važna okolnost u okviru glavnog narativa o progresu društva. \²Loewen, J. W. (1996). Lies my teacher told me: Everything your American history textbook got wrong (1st Touchstone ed). Simon & Schuster. Drugi autori pokazuju kako se rasno motivisano nasilje nad Afroamerikancima većinom prikazuje kao incidenti za koje su odgovorni nemoralni pojedinci umesto kao sistematski problem koji ima direktne kao i dugoročne posledice.³Brown, A. L., & Brown, K. D. (2010). Strange Fruit Indeed: Interrogating Contemporary Textbook Representations of Racial Violence toward African Americans. Autori se slažu da ovakvo prikazivanje nasilja ograničava sposobnost učenika da povežu prošlost i sadašnjost i razumeju događaje iz prošlosti kao deo sistematskih procesa, ekonomskih, političkih infrastruktura i sistemskih problema društva. 

Na prostorima bivše Jugoslavije postoji veliki broj analiza udžbenika. Većina njih se fokusira na način na koji se prikazuju drugi  (po pravilu negativno), kao i na način na koji se prikazuje svoja grupa, (po pravilu kao nevina žrtva i veliki heroj). Ovde ću predstaviti neke od nalaza analize lekcija istorije o ratovima devedesetih u udžbenicima istorije koji su odobreni za korišćenje u srednjem obrazovanju u Republici Srbiji.⁴Jovanović, R. (2020). Intercultural Education in Post-conflict Societies: Historical Narratives of the Break-up of Yugoslavia in Serbian High School History Textbooks. In C. Pica-Smith, C. N. Veloria, & R. M. Contini (Eds.), Intercultural education: Critical perspectives, pedagogical challenges and promising practices (pp. 183–215). Nova Science Publishers, Inc.

Otkud nasilje?

Kako bismo utvrdili da li određeni istorijski narativ normalizuje nasilje potrebno je da vidimo u koji narativni okvir se ono smešta. Narativni okvir kontekstualizuje određene događaje, daje im specifično značenje i vrednost smeštajući ih u širi historijski proces koji definiše događaj kao nešto veće od njega samog.⁵Bermúdez, A. (2019). The Normalization of Political Violence in History Textbooks: Ten Narrative Keys. Dialogues on Historical Justice and Memory Network, 15. http://historicaldialogues.org/wp-content/uploads/2019/03/WPS-15-Bermudez-Final.pdf

Lekcije o ratovima devedesetih pričaju priču o „nacionalizmima koji se bude“. Ovi nacionalizmi su narativno konstruisani bezmalo kao prirodne sile koji neumitno dovode do nasilja između različitih etničkih grupa. Vođeni logikom da će nas drugi napasti (ili su nas već napali) da bi ostvarili svoj interes, mi napadamo da bismo sačuvali svoj. Nacionalizmi „bujaju“ i sami od sebe se pretvaraju u etničku mržnju koja onda prerasta u među-etničko nasilje. Uzimanje učešća u nasilju predstavlja se kao prirodni odgovor koji ne zahteva dodatno pojašnjenje. Ovakva reprezentacija istorijskih događaja prikriva činjenicu da je nasilje svrsishodna strategija koja se koristi kako bi se postigli određeni ciljevi u situaciji konflikta.⁶Galtung, J. (1996). Peace by Peaceful Means: Peace and Conflict, Development and Civilization. https://doi.org/10.4135/9781446221631

Šta pokreće i održava nasilje?

Dodatna karakteristika istorijskih reprezentacija koje normalizuju nasilje, otkrivena u drugim kontekstima, jeste prikazivanje nasilja kao da se dešava u vakumu. Naime nasilje se često predstavlja kao društvena praksa koja je potpuno nezavisna od kompleksne mreže društvenih, ekonomskih i političkih faktora koji ga izazivaju i (p)održavaju. Analiza pokazuje da je ova karakteristika prisutna i u narativima o ratovima devedesetih u srednjoškolskim udžbenicima istorije u Srbiji. Naime, iako svaki od udžbenika u uvodnom delu lekcije ili prethodnim lekcijama razmatra političke, ekonomske i društvene probleme koji su doveli do raspada Jugoslavije (političke nesuglasice, ulogu političkih vođa, ekonomsku krizu, međunarodne političke faktore, itd.) nijedan ne objašnjava kako su ove kompleksne okolnosti dovele do nasilja i kako su ga održavale toliko vremena. Umesto toga se ovi događaji eksplicitno označavaju kao međunacionalni i verski ratovi čime se kompleksna slika svodi na etničke i verske dinamike u društvima bivše Jugoslavije i dalje podržava narativni okvir nacionalizama koji neumitno vode nasilju. 

Ko su akteri nasilja?

Nasilje kao svrsishodna strategija koja se koristi kako bi se postigli određeni ciljevi u situaciji konflikta mora uključivati aktere koji su odluku o korišćenju nasilja doneli, isplanirali ga, organizovali i izvršili. Zanimljivo je da lekcije o ratovima devedesetih kao aktere nasilja vrlo često navode celokupne etničke grupe. 

“Oružani sukob je započeo u Hrvatskoj između Hrvata i Srba “⁷Radojević, M. (2014). Istorija 3 i 4*, udžbenik | Izdavačka kuća Klett. http://www.klett.rs/proizvod/udzbenici/srednja-skola/istorija/istorija-3-i-4-udzbenik   

“Odvijao se rat između Srba i Muslimana, ali i između Hrvata i Muslimana.”⁸Becić, I. (2006). Istorija za II razred srednjih stručnih I umetničkih škola. Zavod za Udžbenike.

“Ono što je počelo kao sukob između Srba i Muslimana, 1993. je postalo muslimansko-hrvatski sukob.”⁹Radojević, M. (2014). Istorija 3 i 4*, udžbenik | Izdavačka kuća Klett. http://www.klett.rs/proizvod/udzbenici/srednja-skola/istorija/istorija-3-i-4-udzbenik

Umesto navođenja donosioca odluka, političkih aktera, vojnih i paravojnih jedinica i njihovih komandujućih, tekstovi u udžbenicima dodatno podržavaju narativni okvir koji objašnjenje nasilja redukuje na etničku dimenziju. Pored toga, ovakva reprezentacija nasilja kreira veoma opasnu sliku u kojoj se maltene stavlja znak jednakosti između  etničkog identiteta i učešća u nasilju. Na ovaj način se kreira slika o nacionalnom jedinstvu u okviru ovih etničkih grupa. 

Protiv rata niko?

Slika konsenzusa u okviru etničkih grupa dodatno je potkrepljena potpunim brisanjem bilo kakvih antiratnih inicijativa iz lekcija o ratovima devedesetih. Naime, nijedan od udžbenika ne spominje niti jedan od brojnih anti-ratnih protesta, niti jednu od anti-ratnih organizacija ni aktivista koji su delali za vreme rata.¹⁰https://museum90.com/category/nepristajanje/ Na ovaj način, učenik koji čita ove tekstove bi mogao pomisliti da su svi članovi društva bili složni u odluci da se vrši nasilje i da se niko nije usprotivio. 

Ko je prvi počeo? 

Još jedna karakteristika istorijskih narativa jeste manjak koordinacije različitih narativa. U slučaju analiziranih udžbenika, radi se o selektivnom prikazivanju istorijskih događaja i to takvom da se u potpunosti izostave događaji ključni za perspektivu drugih grupa. Najekstremniji primer ovoga jesu opisi situacije na Kosovu 1981., 1989. i tokom devedesetih godina. Naime, većina analiziranih udžbenika govori o vanrednom stanju kojim je sprečen potencijalni konflikt a propušta da pomene stotine uhapšenih Albanaca nakon protesta 1981., promene u obrazovnom sistemu koje su faktički ukinule nastavu na albanskom jeziku tokom devedesetih godina, itd.¹¹Udovički, J. (2000). Kosovo. In J. Udovički & J. Ridgeway (Eds.), Burn this house: The making and unmaking of Yugoslavia (Rev. and expanded, pp. 314–366). Duke University Press.

Ovakvim selektivnim prikazivanjem istorijskih činjenica gradi se narativ u kome su nas „oni“ napali bez ikakvog razloga, a „mi“ smo morali da reagujemo kako bi se zaštitili. Dakle, učešće u ratovima se opravdava zaštitom vlastite bezbednosti. Ovakva praksa je višestruko opasna. Ona, osnovnim načelima istorije kao nauke, ostavlja učenike bez informacija o nekim od ključnih događaja. Pored toga,  ovako ispričana priča o početku i toku nasilnih sukoba može navesti učenike da zaključe da „drugi“ gaje skoro pa patološku mržnju prema „nama“ čim nas konstantno napadaju bez ikakvog povoda. 

Sve ovo ukazuje da srednjoškolski udžbenici prezentuju jednostranu sliku o ratovima devedesetih koja na različite načine (p)održava konfliktne narative koji su do ratova doveli i koji  ih opravdavaju. Ipak, ono što dodatno plaši jeste narativna normalizacija nasilja. Na ovaj način propušta se prilika da se pomogne učenicima da razumeju faktore koji su doveli do ekstremnog nasilja devedesetih godina prošlog veka, da se spreči njegovo ponavljanje, i da se iskoristi potencijal nastave istorije za izgradnju održivog mira. Veoma je teško dokazati vezu između reprezentacija nasilja tokom ratova devedesetih i nasilnih incidenata kao što je onaj opisan na početku ovog teksta. Neki će reći da je utopistički očekivati da se ovakvi incidenti mogu u potpunosti iskoreniti. U svakom slučaju, stiče se utisak da udžbenici istorije, kako su sada napisani, ne doprinose slanju nedvosmislene poruke da nasilje nije i ne sme biti odgovor. 

RODOLJUB JOVANOVIĆ

DOKTORIRAO NA UNIVERZITETU DEUSTO (BILBAO, ŠPANIJA). FOKUS NJEGOVOG ISTRAŽIVANJA SU PROCESI POMIRENJA U POST-KONFLIKTNIM DRUŠTVIMA SA AKCENTOM NA ULOGU OBRAZOVANJA.