Skoro pa donekle. Povodom (naslova) teksta Denisa Berberovića

Prijatelj me je uputio na tekst i procedio: “Kako je moguće da na ovako teorijski nabildovanom sajtu objave tako nešto?” Pročitam tekst, vidim, sve u redu, mejnstrim srednjeklasne jugonostalgije: trebalo je više slobodne konkurencije gde bi ta srednja klasa pokazala svoje prave kvalitete, jer su je “komunisti” i dirigovana ekonomija u tome osujećivali. Za tu klasu, po sopstvenom razumevanju “neideološku” i navodno depolitizovanu, ne postoji pitanje kako se to socijalistička samoupravna privreda uspešno otvara ka “slobodnom” tržištu? Tekst je uspešno usisao sve hegemone buržoaske teorije i narative o vezi “uspešne” privrede i (bilo koje) države; kako sad filtrirati sve te toksine iz teksta koji je u stvari sasvim benevolentan, koji pokušava da otvori jednu diskusiju za koju autor veruje da ne postoji?¹Ta diskusija naravno postoji, vodi se decenijama, ali pomenuti buržoaski narativi nisu tu preterano informativni, jer se rukovode, tradicionalno, svojim klasnim misijama i dužnostima; u Muzeju rada u Hamburgu, ispod prvog izdanja Kapitala piše: “Buržoaska ekonomska nauka prećutala je knjigu”.

Kada je ono dignuta dževa zbog falsifikata u doktorskoj tezi Siniše Malog, jedan beogradski psihoanalitičar je sugerisao: “Treba mu dati počasan doktorat, jer je u samom naslovu definisao celu suštinu tranzicije koju kompletan beogradski univerzitet uporno krije”.²‘Kreiranje vrednosti kroz proces restrukturiranja i privatizacije – teorijske koncepcije i ostvareni rezultati u Srbiji‘. Zar se ne može nešto slično reći za tekst Berberovića? Pa samim naslovom tekst makar naznačava jednu problematiku koju sve danas hegemone istorizacije Jugoslavije prećutkuju ili skrivaju, neko nostalgijom, neko pećinskim ili salonskim antikomunizmom, neko ratom, ratnim traumama, profitima i zločinima.

Šta više, može se reći da ovako naslovljen tekst podseća na koncept Lenjinovog eseja “Šta su prijatelji naroda?” Analizirajući neku površnu a pretencioznu kritiku Marksove materijalističke metode, Lenjin pokušava da u smušenu argumentaciju autora kritike makar naknadno ugradi svest o smislu i svrsi materijalističkog pogleda na svet. Naslov Berberovićevog članka posredno govori i o uspehu Lenjina – nakon nekih sto trideset godina svest jeste dospela tamo gde je odašiljana, dakle, shvatili smo da privreda tj. proizvodnja tj. materijalna osnova društva ima fundamentalnu ulogu u istoriji društva, to je dobar početak.

///

Berberović i sâm napominje da ne pretenduje na stručnu raspravu, i hteo–ne–hteo operiše otužno stereotipnim razumevanjima i prikazima teme. Tekstom do polovine vlada štimung promotivnih sajamskih brošura ili bolje napisanih srednješkolskih udžbenika. Sve je, pogotovo u odnosu na sumorno vreme–breme poraća optimistično, skoro pa idilično zabojeno. Problemi počinju prestankom faze koju Berberović zove fazom industrijalizacije i izgradnje infrastrukture za koju opravdano podseća: Politički vrh je bio ponosan na svoja postignuća. Tu se naravno javlja pitanje, zašto je politički vrh promenio politiku koja je dovela do tih dostignuća? Očigledno nije sve tako jednobojno i jednostavno u periodu do šezdesetih. Niko drugi do Vladimir Bakarić je početkom šezdesetih, zagovarajući reforme, tvrdio da jugoslovenska ekonomija nije uspešna. Ovako Berberović zaključuje pasus u kome se “javljaju problemi”: “Dakle, postojao je jedan diskontinuitet u privrednom životu, koji je značajno otežavao stabilan i dugotrajan razvoj.”

To je tačno, a tačno je i da tu počinje diskontinuitet u perspektivi i stilu teksta, sada podseća na uputstva iz brošura za zapadne biznismene i priučene diplomate iz perioda nakon kraja Hladnog rata. Naravno, to je danas i playbook svih političkih aspiranata na parlamentarnu politiku evropske poluperiferije. Samim tim, to su površne i ideološki armirane teze–fraze, operisane od bilo kakvih analitičkih ambicija i uvida. Berberović nije kriv što je interpeliran u tu hegemonu matricu koju Mate Kapović zove provincijski–liberalnom, jer tamo u Engleskoj, gde je magistrirao, upravo je u toku proces periferijalizacije privrede.

Da i mi ne bismo ostali na frazama, prelazimo sa diskvalifikatorske na kvalifikatorsku frekvencu. Matricu koja preuzima tekst od šezdesetih nadalje označavamo poluperiferno–liberalskom (jer teško da se može shvatiti kao liberalna, u skladu sa onom uzrečicom: neoliberalizam nit je nov, nit je liberalan) ili, socijalističko srednjeklasnom.³Socijalistička srednja klasa – zvuči kao oksimoron, ali u suštini to je istorijski i teorijski tačan termin. Može se postaviti pitanje zašto je tako označavati kada je to društvena formacija koja po osnovi društvene moći, funkciji u proizvodnji i nadgradnji, kao i po ekonomskom položaju odgovara srednjoj klasi u društvima dominantno kapitalističkog načina proizvodnje. Naziv je, međutim, logičan jer je na kapitalističkoj periferiji takva formacija bila potrebna socijalističkom modelu razvoja, radi same mogućnosti razvoja u zatečenim istorijskim uslovima (koje Berberović dobro opisuje na početku teksta), zato je paradoksalno i razvijena kao društvena formacija u društvu koje je trebalo da ukida klasnu podelu. Po napuštanju socijalističkog modela razvoja šezdesetih, ta klasa je delimično nastavila politički i ekonomski napredak, uglavnom na račun političkog i ekonomskog nazadovanja radničke klase. Videti razna istraživanja i tekstove Milana Kangrge, Božidara Jakšića i Nece Jovanova iz sedamdesetih, a iz savremene produkcije npr. Gorana Musića, Rory Archera i drugih. Može se načelno reći da je takvo razmišljanje teorijski površno, da je upravo i provincijsko u smislu neambicioznosti nekakve “sekundarne”, podređene svesti u pogledu otvaranja i diskusije primarnih, centralnih pitanja. Ali i takvo tumačenje je teorijski površno, jer ono zanemaruje klasni interes teoretičara i pristalica takve teorije. Kako bi objasnili da su ex–yu ekonomisti (sa časnim izuzecima poput Branka Horvata) krajem osamdesetih listom tvrdili da će prelazak na ”tržišnu privredu”⁴Sa tržišnog socijalizma na tržišnu privredu, zanimljivo je da je u toj svojevrsnoj rokadi ideologema, reč socijalizam zamenjena rečju privreda, sve da bi se izbegla reč kapitalizam. doneti opšti boljitak i doprineti razvoju jugoslovenskog društva. Jesu li oni svi tek zatucani provincijalni liberali ili su klasna formacija koja je dočekala svoju istorijsku šansu?⁵O dočekivanju istorijskog trenutka u Jugo verziji socijalističke srednje klase najslikovitije je pisao Kangrga, a u sovjetskoj verziji Hilal Tiktin: (…) In the second place, since the time of Trotsky there has grown up a 9 million strong army of graduates who constitute what amounts to a separate social group with its own interests. At its higher levels it is part of the elite but the rest are excluded from power and have a standard of living not much higher than that of the working class and often indeed lower. It is they who would benefit most from the economic reforms and they who wish to change the economic system most. They are the most privatized and the most opposed to organization , and they identify central administration and organization with socialism. Not unsurprisingly they are the group most in favor of capitalism itself, usually in the form of an uncritical admiration for the United States and the effects of private enterprise. Not to anyone’s astonishment the current five year plan proposes to increase their incomes faster than the working class, in order to assuage their discontent. Marxist theorists have acted up to now as if this social group has · never come into being, as if they play the same role in the USSR as they do in the West. Where the means of production are nationalizedpower is exercised through occupational positions so that those like the intelligentsia who are not at the top of occupational ladder constitute a distinct social group based on their position in the division of labour in the society. Since they are physically separate from the working class and essentially compete with them for a division of the means of distribution and regard themselves as inherently entitled to a standard of living higher than the working class the two groups have hitherto stood in sharp opposition to each other. It is in large part a result of the atomization of society that the working class and intelligentsia are separated by an enormous social distance. The effect has been to stabilize an otherwise highly unstable system. Since the intelligentsia are highly elitist and are only interested in their own individual affairs they are cut off from the only force which can change the society and hence become extremely pessimistic, mystical (the Russian soul, believers in God) and nationalistic. The elite have therefore succeeded in maintaining the system in spite of itself. This is, of course, not its only means. The working class, despising as a result the intelligentsia, can be relied on to support the elite against the demands of the intelligentsia...

///

Berberović neizbežno fokusira dve simptomatične teme–teze teorije o Jugoslaviji, onu o birokratiji i onu o produktivnosti: “(…) masovna zapošljavanja ali koja nisu stvarala vrijednost (birokratizacija), jugoslavenska privreda je imala ozbiljnih problema sa niskom stopom produktivnosti.”

Vrlo je zanimljiva teorija, to jest njegova priručna definicija birokratizacije: “Masovna zapošljavanja koja nisu stvarala vrednost”. Ovo je važno jer je Berberović ovako nespretnom definicijom makar načeo samu temu nedostatka teorije o birokratiji. Ta teorija nije baš razvijena iako su “birokratija” i “birokratizacija” omiljene poštapalice hiljada teoretičara i političara koji su se bavili, ili se i dalje bave privredom SFRJ, prosto džoker–termin koji služi da se opštemestaški pokrije niz ekonomskih i političkih problema kojima su potrebne različite, specifične teorijske i terminološke odrednice. Samim tim još jedan plus za Berberovića, zato što i nehotice otkriva mogućnost, to jest potrebu rešavanja te enigme.

Na primer, postavka teorijskog zadatka može se pokušati kroz primenu operaističke analize i razumevanja dinamike političkog i tehničkog sastava radniče klase. Šta ako je ta “birokratija” bila u stvari hiperrazvijena, hipertrofirana glava političkog sastava na nejakom telu tehničkog sastava radničke klase Jugoslavije, čiju problematiku Berberović novinarski, ali dovoljno uverljivo opisuje u redovima o gastarbajterisanju, siromaštvu na selu, “niskoj produktivnosti”. Šta ako je cela ta aparatura zapravo imala zadatak da nekako zaštiti tu nedovoljno razvijenu proizvodnu snagu od uslova “slobodnog” tržišta koje siromaštvom, marginalizacijom i eksploatacijom standardno tretira i kažnjava perifernu nerazvijenost? A produktivnost je pre svega rezultat tehnološkog nivoa proizvodnje (u perifernim, makar i polusocijalističkim uslovima) a i ovaj nivo je – i tu kroz “zaborav” pokriven tezama o birokratiji, diskontinuitetima, politički diktiranom planiranju ekonomije itd. Otkrivamo da tako kažemo problem perifernog vida (tj. “slepila”) za činjenicu da je “produktivnost” u principu rezultat nivoa organskog sastava kapitala koji je opet rezultat strukturne pozicije u kapitalističkom svet–sistemu (ako ste u preovlađujućoj meri deo tog sistema).

Iako Berberović u prvom delu teksta objašnjava smisao i svrhu upravo onoga što posle deklasira kao “dirigovanu ekonomiju” a to je sinhroni razvoj primarnog, sekundarnog i tercijarnog sektora privrede, ovde je zaboravio zaključak iz prvog dela teksta, pa je neproduktivnost pripisao upravo politici koja je već potisnuta i koja više nema mogućnost, a možda ni ambiciju da razvija “primarnu industriju kako bi se kreirala osnova za razvoj proizvođačko–prerađivačke industrije a u perspektivi i uslužnog sektora.” Tipična situacija periferne ekonomije je upravo nemogućnost takvog sinhronizovanog razvoja jer razvoj ovog ili onog sektora diktira interes globalnog kapitala a ne prioriteti društvenog razvoja i dugoročnih potreba stanovništva periferije, zato je Andre Gunder Frank tu strukturnu poziciju okarakterisao kao “razvoj nerazvijenosti”.

Sa tim u vezi, elementarna postavka teorijskog i istorijskog pristupa funkciji privrede u raspadu Jugoslavije, koju Berberović pokušava da inicijalno razmotri, je činjenica da su se različiti delovi jugoslovenske privrede, to jest postepeno sve više parcelisanih jugoslovenskih privrednih Celina, razvijali pod uticajem različitih strukturno sistemskih glavnih faktora proizvodnje, to jest bili su izloženi različitim, globalno i lokalno kontradiktornim i suprotstavljenim ekonomskim težama, silama i dinamikama – a bez zajednički određenog i prihvaćenog načina reagovanja na te kontradikcije. Ako se glavni materijalni činioci privrednog života i razvoja prepuste improvizacijama tipičnim za zagovornike “slobodnog tržišta”, refleksija tu postojećih konflikata prelazi  u sferu nadgradnje, ili kako je Maurice Gautelier označava “dominante” – u nacionalizam, kulturne i “civilizacijske” narative, vrednosne sisteme (virtue signaling). 

///

Nakon što je sve to sklonjeno iz analitičkog aparata, sledi naravno rutinizovani recept spirale ka dnu (barem po tržišnim ekonomistima): inflacija, nekontrolisano zaduživanje, ekonomski neodrživi politički projekti, neformalna ekonomija, beg deviznih sredstava u inostranstvo zbog nerazvijenog tržišta kapitala.

Ako ga teorijski i ne zanima koncept svetski-sistem, autor zaboravlja da se ispred cele ove već kataklizmične slike jasno istorijski pozicionira niz reformi 1961–1965 i njihovih posledica. Politički život Jugoslavije od tada se odvija na osama: 1) otpora tim posledicama od strane radničke klase; 2) otpora od strane popularno shvaćene vladajuće ideologije samoupravnog socijalizma; 3) otpora tim otporima od strane ideologije nacional-socijal-liberala ili kosmopolit–liberala.

Ti se otpori ne poništavaju, ali makar privremeno suzbijaju i potiskuju čardacima ni na nebu ni na zemlji Ustava 1974 i ZUR-a. Berberović spominje ZUR i kritikuje njegovu birokratsku iracionalnost, ali zanemaruje njegovu funkciju razbijanja organizacionih, to jest upravo klasno-borbenih kapaciteta radničke klase; upotreba fraze “ugušiti privredu” sa stanovišta pristalica tržišnih “sloboda” nalaže prethodnu proveru kako je uopšte dospelo do saveza pojma slobode sa pojmom kapitalističkog preduzetnistva tj. tržišta.⁶Naomi Oreskes: “Veliki mit o slobodnom tržištu”. Desilo se ono što se ZUR-om i nije primarno htelo – ugušena je sloboda organizovanja radničke klase u velikim proizvodnim kompleksima. Sa druge strane, ti kompleksi jesu počeli da zadobijaju oblik i funkciju monopolskih giganata i time su samo pokazali davne zakonitosti i posledice dominacije kapitalističkog načina proizvodnje uprkos vladajućem pravno–političkom socijalističkom okviru i ideološkom narativu.

Berberović ilustruje posledice tog upravljanja (tj. administriranja večitom krizom) kontradikcijama nejednakog razvoja i regionalnih tj. republičkih tj. nacionalnih aproprijacija interpretacije tih kontradikcija, to jest preslikvanja konradikcija svetske poluperiferije na unutrašnje ekonomske strukture i odnose. Onda tačno poentira:

“Svi ovi ekonomski problemi koji su opterećavali Jugoslaviju imali su jednog zajedničkog imenitelja – nedostatak vizije razvoja.” Ovo je suštinski dragocen uvid, pravi dragulj,⁷O tome kakav je  preokret (naknadno), tj. unošenje vizije razvoja bio potreban, pogledajmo u ovom delu teksta Nece Jovanova u publikaciji “Način proizvodnje u socijalizmu” (1979). Na početku je umetnuta rečenica “Zbacivanje jarma imperijalizma” što je, po Lenjinu, bio glavni cilj Oktobarske revolucije; iz tako orijentisane vizije razvoja sledi niz intervencija, tekst je prerađen u okvru projekta “PRE_PIS_BRIS_ Vinston Smit u starom Tanjugu”, čiji je cilj prepravljanje tekstova iz jugoslovenske publicistike u cilju sprečavanja izbijanja ratova devedesetih (u pitanju je naučna fantastika). jer već u sledećoj rečenici Berberović odlazi na studije u Englesku i vraća se sa frazama iz Doma lordova: “Politički vrh Jugoslavije nije nikada definisao dugoročnu strategiju razvoja, koja bi obuhvatila postepeno prelaženje na otvorenu, tržišnu privredu.”

To je dakle diskurs britanskog establišmenta zasnovan na, kao što se u nastavku i podvlači, stoletnim principima. Počeo je čerečenjem leša Olivera Kromvela, zato što je dozvolio da seljaštvo predahne od ”tzv. provobitne akumulacije kapitala”,⁸Jedno od poslednjih poglavlja u prvom tomu Kapitala; Marks ne zove uzalud tu fazu inicijalnog razvoja kapitalizma “Takozvana prvobitna akumulacija”, jer je ona ostala zauvek takva, zasniva se na otimanju proizvodnih sredstava, prvo zemlje i oruđa, posle i samih prava na proizvodnju koja ne idu u prilog “akumulacije”. koje je međutim imalo dozu humanosti jer je raščerečen Kromvelov leš – ništa ga nije bolelo a nisu se ni konji mučili jer lordovi poštuju i vole životinje. To je priređeno kao izvinjenje i zadovoljenje rodbini svrgnutog monarha – potpunog političkog idiota pa još na belom konju.⁹Etiketa je engleskog, a slika flamanskog porekla. Pre toga se slobodno akumuliralo otimanjem zemlje, odsecanjem ušiju, izgladnjivanjem, utamničenjem i porobljavanjem seljaštva, da bi se čarolijom pretvorilo u bezemljaštvo i od kapitaliste potpuno zavisno radništvo. Ali pustimo to, nego da nastavimo sa Berberovićevim pismima iz Engleske: 

“To (prelazak na tržišnu privredu) je bilo neophodno jer nije bilo realno očekivati opstanak dirigovane privrede kao ekonomskog eksperimenta koji je odbacivao stoljetne ekonomske principe.”

Na neki alhemijski način neupitni “stoletni principi” trebali bi biti prihvaćeni od novih, “progresivnih” političara?! Kako je to moguće, tu nema logike, kako to neko progresivan može da prihvata stoletne principe? Naknadnom pameću gledano, i ne bi bio problem, jer se od tih novih progresivaca regrutuje elita koja će rasturiti ne samo državu, to je možda bio i deo najambicioznije teorijske platforme, nego i sam socijalistički projekat, to jest POKUŠAJ SOCIJALISTIČKI KONCIPIRANOG RAZVOJA NA PERIFERIJI.

Onda ide teorijski to jest nedirigovani i nepolitički tobogan: “Dugoročnih, suštinskih rješenja nije bilo. A nije ih bilo zbog jedne druge karakteristike jugoslavenske privrede – politike. Jugoslavenskom ekonomijom nisu upravljali vrsni ekonomisti, posebno makroekonomisti, već su njome upravljali politički moćnici koji su političke probleme pokušavali rješavati kroz ekonomske poteze. “

Pa ide MMF/WB agenda u kontralihtu: međunarodno otvaranje jugoslavenske privrede, uvođenje prava na privatno vlasništvo u privredi, razvijanje tržišta kapitala, kontrolisano investiciono zaduživanje, definisanje jasne metodologije djelovanja fonda solidarnosti, promicanje odgovornog i stimulativnog korištenja mehanizama monetarne i fiskalne politike, dozvoljavanje zaživljavanja tržišnih mehanizama, skidanje etikete sa menadžera koji su bili vođeni tržišnim principima.

Onda, opet odlično zapažanje: “Žestoki kritičari čak tvrde da se nisu plašili toliko za ideologiju koliko za gubitak moći.” Tačno je, cilj legure staro-nove SK aparature nije više bio socijalizam već – opstanak na vlasti. Zašto? “Zato što su u društveno-tehničkoj i globalno-lokalnoj podeli rada zauzele dovoljno povoljne pozicije pa im je odgovarala stagnacija ili regresija socijalističkih aspekata razvoja koji bi podelu rada zasnovanu na kapitalističkom načinu proizvodnje trebalo postepeno da ukidaju” – citat iz nastupa tužioca iz onog u napomeni 7 pomenutog projekta Vinstona Smita na privremenom radu u Tanjugu (sve izmišljeno).

Onda omaž Anti Markoviću bez svesti da je bio deo problema (makar i kao neki “dobronamerni” stečajni upravnik) a ne rešenja, i dobra poenta:

“Nameće se zaključak da je Jugoslavija imala značajan privredni potencijal, no nije imala rukovodstvo koje je taj potencijal znalo iskoristiti.”

///

“Nije znalo a moglo je”, to je upravo periferna liberalna pozicija koja prezire komuniste “kojima je samo do politike” a ne do nekakve “nepolitičke” ekonomije. Svest autora koja postoji na početku teksta, pre odlaska u Englesku, o strukturno kolonijalnom odnosu (koji, gle, nakon pedeset godina pokušaja oslobođenja nasleđuje “neuspehe i neznanje komunista”) – volšebno nestaje, kao da cela od autora hvaljena MMF WB agenda u stvari ne obezbeđuje upravo to da “Kolonijalne vlasti podređene zemlje uvijek drže kontrolisano nerazvijene kako bi ostvarili svoj glavni cilj – eksploatacija resursa.”

Berberovićev tekst ima narativnu i kognitivnu putanju kao i jugoslovenski socijalistički privredni projekat, promena ugla posmatranja početkom šezdesetih menja i teoriju koja in-formira i interpretira istoriju, diktira i ideološku poziciju i terminologiju. Ekonomsko politički racio socijalističke srednje klase ponaša se kao beslovesni organizam, u svom ontogenetskom razvoju, razvoju (svesti) jedinke, ponavlja se filogenetski razvoj (svesti) vrste. I Berberović uopšte nije “holotipski” primerak, primerak sa najbolje razvijenim karakteristikama vrste. Tu je velika konkurencija.

Otvorio je veliku temu te potisnute svesti – mesto socijalističke srednje klase u nekadašnjoj i sadašnjoj globalnoj i lokalnoj , društvenoj i tehničkoj podeli rada, smisao njene istorijske funkcije i misije na periferiji… a što je značilo, i danas znači da mora, iako joj to ne odgovara, da otvori pitanje tehničke podele rada koju je preuzela iz kapitalističkog načina proizvodnje. Kardelj je već krajem četrdesetih rekao da će proizvodne tehnike i sredstva morati da se pozajme od „klasnog neprijatelja“. A ta podela rada nije okrenuta ostvarenju čoveka kao generičkog, rodnog i društvenog bića, naprotiv, ona oduzima tu mogućnost ogromnoj većini stanovništva. Socijalističko uređenje privrede i samim tim društva se  bori da te mogućnosti vrati ljudima, ali klasni neprijatelj, upisan u samu suštinu tehnologije, u hijerarhije i organizacije proizvodnih procesa, čini tu borbu po sistem¹⁰Po kriterijumima produktivnosti, uspešnosti, razvoja formiranih po MMF/WB smernicama a koju je uveliko interiorizovala i domaća tzv. “crvena buržoazija”. nefunkcionalnom, “neracionalnom”. Srednja klasa onda to mora da racionalizuje i kada je locirana u centralnim ekonomijama i njihovim ideološkim aparaturama to uspeva putem samoshvaćene kulturne superiornosti,¹¹Ovde je zgodno preneti anegdotu koju sam pročitao u nekom tekstu Darka Suvina: Crveni gardista sprečava revolucionarnu grupu da se obračuna sa ministrom iz vlade Kerenskog rečima: “Pustite ga, on je nekulturan”, a nekulturan tu znači nesposoban da razume potrebe sveta. Jedna rečenica rekonstituiše ceo pojam kulturne superiornosti zasnovan na “stoletnim principima”. sa neba palog nivoa tehnološkog razvoja, ukratko, “teretom belog čoveka”.¹²Obratiti pažnju na objašnjenje tranzicionih strategije poluperifernih elita Istočne Evrope od strane Pavela Vargana: “Ispunili su uslove da postanu beli”. U poluperifernim lokacijama racionalizuje se balansom između submisivnosti interesima centralnih ekonomija i nadređenosti u lokalnoj podeli rada. Balansiranjem se donekle kompenzuje ukupno lošija pozicija u globalnoj podeli rada, tako sve dođe skoro pa logično.¹³Bicikl poza, gaženje onih ispod i klanjanje onima iznad. Onda se kulturni poluživot te klase fokusira na ono “donekle” i “skoro pa”.¹⁴Tu nastaju nerešive idejne i materijalne konvulzije koje npr. diskutuje čuveni niz ruskih klasika “Očevi i deca” – “Šta da se radi?” i “Zapisi iz podzemlja”, koji se samom svojom univerzalnom relevantnošću, jer sve ekonomije bivaju povremeno izložene pretnji periferijalizacije, postepeno pretvara u globalnu paranoju srednje-klasne svesti i nesvesti, ekspertize i kulture, od horizonata planske ekonomije (Zamjatin, Haksli, Bredberi, Orvel…); teza iz prezentacije What is to be done in the crawl space of fathers and children (historical “we” of the peripheral middle classes” – Conference “In from the margins – Sharing footnotes of subaltern knowledge and practices: Questioning North-South relations and ethics of international collaboration”, Beograd 2023). Otud maniri podgurkivanja i ućutkivanja koje je trigerovao tekst.

A svega toga ne bi bilo samo da je Berberović pratio ambiciozniju teorijsku produkciju u Engleskoj, evo najnovijeg, nimalo usamljenog primera:

Heide Gerstenberger’s Market and Violence does not contest the thesis that there has been, in many places, a decline in the use of violence in the pursuit of profit. But it demolishes the assumption that this can be put down to the evolution of economic rationality. 

NEBOJŠA MILIKIĆ

KULTURNI RADNIK, PRODUCENT, ISTRAŽIVAČ I AKTIVISTA. ČLAN JE INICIJATIVE NE REHABILITACIJI I ORGANIZACIJE REEX, KOJE SU POSVEĆENE BORBI PROTIV ISTORIJSKOG NEGACIONIZMA I REVIZIONIZMA.