I

Koristeći se Marksovom „bespoštednom kritikom svega postojećeg“, praksisovci su se u svojim tekstovima bavili protivrečnostima socijalističkog samoupravnog sistema i zalagali su se za humanistički pristup marksizmu. Časopis i Korčulanska letnja škola su delovali od 1963. do 1974. godine, bili su finansirani od strane vladajućih struktura SR Hrvatske, ali se njihov prag tolerancije prema praksisovcima menjao u zavisnosti od okolnosti. Međutim, praksisovci su dobrim delom bili na liniji sa Partijom u iskazivanju negativnog stava prema nacionalizmu. Pre nego što se budemo posvetili toj temi, ukratko ćemo opisati društveno-ekonomske i političke prilike u SFRJ, a rad ćemo završiti kratkim prikazom intelektualnog i političkog puta praksisovaca posle raspada SFRJ.  

II

„Ahilova peta“ socijalističke Jugoslavije bio je nacionalizam. Posle obnove višenacionalne države, jugoslovenski komunisti su težili da iskorene svaku pojavu nacionalizma. Socijalistička Jugoslavija je bila ustrojena kao čvrsta federacija ravnopravnih naroda, zahvaljujući odlukama izglasanim najpre na Drugom zasedanju AVNOJ-a u Jajcu 1943. godine, a potom definisanim ustavom. Komunistička partija Jugoslavije (KPJ) je u pogledu federalnog uređenja zemlje našla uzor u Sovjetskom Savezu, što potvrđuje i Ustav FNRJ iz 1946. godine, koji je u velikoj meri bio kopija sovjetskog ustava. 

Uprkos ogromnim demografskim i materijalnim gubicima u ratu, jugoslovenska država je prošla kroz proces obnove i izgradnje infrastrukture, kao i industrijalizacije i elektrifikacije. Premda se sledio sovjetski model državnog i društvenog uređenja i planiranja (petogodišnji planovi), rezultati su uglavnom bili uspešni. Posle raskola između Tita i Josifa Visarionoviča Staljina 1948. godine, jugoslovenski komunisti su rešenje za novu ekonomsku politiku pronašli u ideji samoupravljanja, koja je podrazumevala da radnička klasa vrši značajnu ulogu u proizvodnji i organizaciji rada preduzeća. Sa realizacijom te politike krenulo se od 1950. godine, kada je donet Osnovni zakon o upravljanju državnim privrednim preduzećima i višim privrednim preduzećima od strane radnih kolektiva. Prema rečima sociologa Nebojše Popova, „osobenost jugoslovenskog samoupravljanja, barem njegovih početaka, u odnosu prema ranijem iskustvu revolucija XX veka, sastoji se u tome što ga uvodi država, dok su raniji oblici proleterske demokratije (komuna, saveti, sovjeti, veća) proisticali neposredno iz revolucionarnog pokreta“. Iako je inicijativa potekla odozgo, odnosno od partijskog rukovodstva, promene u produkcionim odnosima bile su vidljive.

O daljem razvoju samoupravljanja diskutovalo se i na Šestom kongresu KPJ, održanom 1952. godine u Zagrebu. Osim što je KPJ promenila ime u Savez komunista Jugoslavije (SKJ), od nje se tražilo da postane „ideološka avangarda radničke klase i društva u cjelini“. Drugim rečima, Partija je trebalo da bude pokretačka snaga u radničkim savetima. Samoupravljanje i društvena svojina nad sredstvima za proizvodnju su ustavnim zakonom o osnovama društvenog i političkog uređenja FNRJ i saveznim organima vlasti iz 1953. godine proglašeni za osnove društveno-političkog uređenja zemlje. Novi društveno-ekonomski pravac je bio kritikovan, ali se od njega nije odustalo. Krupan događaj u ovom periodu je i Sedmi kongres SKJ održan u Ljubljani 1958. godine, na kojem je donet čuveni Program SKJ. U ovom teorijskom dokumentu je, između ostalog, proklamovan koncept potrošačke kulture, a pozivalo se i na razvoj „jugoslovenske socijalističke svesti“, čime je partijski vrh odbacio bilo kakvu nameru da formira „jugoslovensku naciju“.

Šezdesete godine su za Jugoslaviju bile problematične u pogledu ekonomske politike. Njena privreda je posustala, a došlo je i do recesije. Ni tzv. minireforma iz 1961. godine nije uspela da popravi stanje, što dobro ilustruju i reči ekonomiste Branka Horvata: „Ta reforma uglavnom nije uspjela i to djelomično zbog političkih otpora, no većim dijelom zbog neznanja i nepoznavanja funkcioniranja mehanizma decentralizirane privrede, uslijed čega je reforma rđavo pripremljena i loše sprovedena. Neuspjeh reforme doveo je do opetovanih napuštanja petogodišnjeg plana i – ta konsekvenca stalno izmiče pažnji – do ozbiljnih političkih komplikacija“. Te komplikacije su dovele do podele na konzervativce i reformiste u partijskom rukovodstvu i do žestokih rasprava na sednici Izvršnog komiteta CK SKJ održanoj 1962. godine. Između njih je postignut kompromis, ali ne i jedinstvo, što je nesumnjivo uticalo na dalji razvoj prilika u zemlji. 

Za novi Ustav iz 1963. godine („povelju samoupravljanja“), verovalo se da će učvrstiti opredeljenje za razvoj samoupravljanja i da će smiriti duhove u partijskom rukovodstvu. Jugoslavija se opredelila za tzv. „laissez-faire socijalizam“, odnosno otvaranje ka tržišnoj privredi, što je kasnije stvorilo probleme u međurepubličkim odnosima. To je pokazao i Osmi kongres 1964. godine, na kojem je otvoreno i nacionalno pitanje, za koje se verovalo da je rešeno revolucijom. SKJ je izvršio zaokret od socijalističkog jugoslovenstva ka većoj federalizaciji unutar partije i države. Ipak, aveti nacionalizma su se postepeno budile, na šta je upozoravao Tito u čuvenom govoru u Splitu 1962. godine. Istoričarka Radina Vučetić navodi da je, na primeru Srbije, nacionalizam bio živ i pre 1966. godine, kada je pao potpredsednik SFRJ Aleksandar Ranković. Recimo, već 1964. godine se u Večernjim novostima i Politici ekspres pojavljuju feljtoni o četnicima. Nacionalizam je bio prisutan i u kulturi, o čemu su pisane partijske analize. Kako je dobro uočio filozof Darko Suvin, za period od 1966. do 1972. godine karakteristični su znatno slabljenje ekonomskog rasta i razbijanje vladajućeg monolita na političke činioce republičkih centara vlasti koji u zaokretu ka tržišnoj privredi „uglavnom tonu u nacionalizam“.

Drugu polovinu šezdesetih obeležili su buđenje albanskog (demonstracije na Kosovu 1968. godine) i hrvatskog nacionalizma (razvoj „masovnog pokreta“), kao i svojevrsna degeneracija Partije (od relevantnog političkog činioca pretvorila se u masovnu organizaciju u kojoj je ideologija bila suštinski nevažna). Pored toga, federacija je krajem šezdesetih nepovratno oslabila, a samim tim i Titova moć. Zato je rezolucijom Predsedništva SKJ 1970. godine načinjen korak ka konfederalizaciji zemlje – smatralo da će problemi biti rešeni tako što će se Jugoslavija pretvoriti u „institucionalizovani dogovor i saradnju među republikama“, čije bi nadležnosti bile odbrana, spoljni poslovi, kao i uređenje jedinstvenog tržišta i etničke ravnopravnosti. Sve u svemu, žarišta političke krize u Srbiji i Hrvatskoj nisu mogla da budu ugašena čak ni sa unutarpartijskim čistkama. Sa ustavnim amandmanima i kontroverznim Ustavom iz 1974. godine, polako se klizilo ka raspadu zemlje. Otvorilo se srpsko pitanje, jer je bilo velikog nezadovoljstva ustavnim rešenjima (veća prava su data pokrajinama u odnosu na republiku). Naravno, pravni akti sami po sebi nisu mogli da utiču na prilike u Jugoslaviji, ali se svakako radilo o političkoj volji vladajuće klase. Sa Titovom smrću 1980. godine, faktički su se ugasili koncept socijalističkog jugoslovenstva i nadnacionalna harizma neprikosnovenog vođe.  

III

Časopis Praxis je od samog početka bio izrazito antinacionalistički opredeljen – već u uvodniku „Čemu Praxis?“ za prvi broj iz 1964. godine na nacionalizam je odgovarao internacionalizmom: „Problemi Hrvatske ne mogu se danas raspravljati odvojeno od problema Jugoslavije, a problemi suvremene Jugoslavije ne mogu se izolirati od velikih pitanja suvremenog svijeta. Ni socijalizam ni marksizam nije nešto usko nacionalno, pa marksizam ne može biti marksizam, ni socijalizam socijalizam, ako se zatvara u uske nacionalne okvire“. 

U istom duhu je i uvodnik „Mjesto uvoda“ za treći broj iz 1965. godine, čija je glavna tema jednostavno nazvana „Jugoslavenska kultura“. Odatle izdvajamo sledeće rečenice: „Samo izlazeći sve više na međunarodni plan, može jugoslavenska kultura uspješno rješavati neke od svojih najakutnijih ‘unutrašnjih’ problema. I samo na taj način možemo i mi pridonijeti da se suvremene međunacionalne razmirice prevladaju u svjetskim razmjerima ne samo istinskim internacionalizmom već i nadnacionalnim kosmopolitskim humanizmom“. Sociolog Rudi Supek se u članku „Nacija i nacionalna kultura“ veoma negativno odredio prema nacionalizmu. Okarakterisao ga je kao „kompromitiranu ideologiju“, nacionalističke težnje nazvao je „grubim životinjskim nagonima“ koji su nadograđeni religioznim i mističkim simbolima kao što su „krv i tlo“, mit i „krvava pričest“, uz rat „s oslobođenim apokaliptičnim zvijerima“ kao „pravi medij njegove akcije“. Njegova definicija nacionalne kulture bila je da se ona sastoji ne samo od nacionalnih, nego i od univerzalnih kulturnih vrednosti. Takođe je konstatovao da se jugoslovenski socijalizam nije izborio sa pojavama nacionalizma, te da su one dobile zamah nakon decentralizacije i našle oslonac u ekonomskim suprotnostima.

Nacionalnim pitanjem praksisovci su se posebno bavili u četvrtom broju iz 1968. godine, sa glavnom temom pod nazivom „Nacionalno, internacionalno i univerzalno“. Pored domaćih autora, kao što su Predrag Vranicki i Danko Grlić, svoje priloge dali su i strani saradnici Umberto Čeroni, Hauard Parsons i Arnold Kinzli. Vranicki se u tekstu „Socijalizam i nacionalno pitanje“ založio za dalji razvoj samoupravnog društva, a protiv koncepcije „slobodne nacije“, zato što je to jedan oblik alijenacije: „Dok ’slobodan čovjek’ znači ujedno i ’slobodnu zajednicu’, ’slobodna nacija’, kako smo vidjeli, uključuje i pretpostavlja neslobodu individuuma, pa i čitavih klasa. Još jasnije: slobodna nacija ne znači slobodan narod, dok prevladavanje ekonomskog i političkog otuđenja samoupravnom zajednicom znači oslobođenje čovjeka, oslobođenje naroda i prevladavanje nacionalnog“. 

Filozof Danko Grlić u tekstu „Domovina filozofa je domovina slobode“ ističe upravo ono što i stoji kao naslov, da filozofima mora „biti stran svaki šovinizam i  nacionalizam“ i da „ako je osiguran nesputan, slobodan razvoj ličnosti slobodan je i narod kojem ta ličnost pripada“. Na neki način, Grlić je predvideo i našu sumornu današnjicu: „Mediokriteti tako postaju nacionalni heroji i čuvari narodnog blaga, beskičmenjaci, koji su unaprijed osigurali blagonakloni pogled odozgo, pricipijelni borci i stjegonoše a stupidni pjevači budnica ili prepisivači i falsifikatori – intelektualni narodni vođe“. Grlić je kasnije pisao da se „nacionalističkom totalitarizmu u principu otvara odmah put kad mjerilo vrednovanja može (čak i u najmanjoj mjeri) postati to što je netko na primjer Nijemac, Rus, Madžar, Srbin ili Hrvat itd, jer taj kriterij pretpostavlja da je nečija (manja ili veća) zasluga što se rodio kao pripadnik određene nacije, pa se onda dakako i njegova afirmacija može (makar i minimalno) uopće temeljiti na samoj činjenici, koja bi se mogla na primjer i rasno odrediti“.

Broj 3-4 iz 1971. godine je svakako izazvao kontroverze u Jugoslaviji, sa glavnom temom „Trenutak jugoslavenskog socijalizma“. Uz to, hrvatsko rukovodstvo je negativno reagovalo na nekoliko tekstova objavljenih u tom broju, između ostalog i na tekst filozofa Milana Kangrge pod nazivom „Fenomenologija ideološko-političkog nastupanja jugoslavenske srednje klase“, koji suštinski nije izgubio na aktuelnosti. Kangrga tvrdi da se srednja klasa (građanska klasa, po Marksu) infiltrirala u Savez komunista zahvaljujući protivrečnostima jugoslovenskog socijalizma. On povezuje srednju klasu sa nacionalizmom, naglašavajući da je ona „pri svom konstituiranju, nastupanju i napredovanju nužno nacionalna, ona se nameće na nivou i s parolama borbe za nacionalne interese (interese nacionalnoga, to jest svoga kapitala)“.  Prema tome, srednja klasa se „po svojoj prirodi mora prvenstveno nacionalno konstituirati, u smislu obrane i provođenja svojih interesa koji se ideološki svagda prikazuju kao interesi jedne nacije ili naroda u vidu nedjeljive ili homogene cjeline“. Na sličnom tragu, ali sa drukčijom metodologijom, jeste i tekst Rudija Supeka „Protivurječnosti i nedorečenosti jugoslavenskog samoupravnog socijalizma“. U suštini, Supek tu analizira protivrečnosti sistema, označava izvore nacionalizma i predviđa katastrofu koja se na kraju i dogodila. 

Filozof Luka Bogdanić s pravom ističe da je za praksisovce „nacionalizam bio samo drugo lice birokratsko-autoritarne prakse, koja naglašava etatizam“. Pored staljinizma kritikovali su i nacionalizam, jer oba fenomena u sebi sadrže otuđenje. Međutim, opravdano se nameće sledeće pitanje: „Koliko su tu kritiku shvatali obični ljudi?“. Kako je vreme pokazalo, praksisovske kritike nacionalizma ipak nisu urodile plodom. 

IV

Raspad SFRJ je za većinu praksisovaca značio napuštanje marksističkih pozicija. S obzirom na to da su u Praxisu delovale zagrebačka (osnivačka) i beogradska grupa, njihovi putevi su bili različiti. U zagrebačkoj grupi nije bilo nacionalista (izuzetak je Danilo Pejović koji ih je napustio već 1966. godine), dok su u beogradskoj grupi Mihailo Marković, Ljubomir Tadić i Svetozar Stojanović podržali ratnu politiku Slobodana Miloševića. S druge strane, u Hrvatskoj su Gajo Petrović, Rudi Supek i Milan Kangrga zadržali kritički stav prema nacionalizmu. Danko Grlić nije doživeo da vidi raspad zemlje, jer je preminuo 1984. godine. Iako su bili kritičari Miloševićevog režima, praksisovci poput Miladina Životića i Zagorke Golubović su se odrekli marksizma i prešli na građanske pozicije. S tim u vezi, tekst završavamo rečima filozofa i psihoanalitičara Branimira Stojanovića: „Filozofi su privatizovali moć, postali deo partijskih aparata, produkovali partijske ideologije i podelili se u dva bloka: nacionalni i građanski. Ova podela i do danas određuje okvire političkog sveta u Srbiji, a u osnovi je lažna jer sakriva da su to dve strane iste stvari. Dinamika odnosa građana i nacionalista je sve vreme političke krize zasnovana na tome da građani od nacionalista naručuju ratove, da ih ovi vode u ime građana, a da nakon toga građani, razočarani ishodom i rezultatom rata, traže od nacionalista da polože račune za neuspeh ideologije samih građana“.

ALEKSANDAR NIKOLIĆ

ISTORIČAR, NJEGOVA ISTRAŽIVANJA IMAJU FOKUS NA ISTORIJU JUGOSLAVIJE.