U Srbiji su se početkom maja 2023. godine desila dva događaja u kojima su dva počinioca usmrtila barem 18 osoba i ranila veliki broj žrtava, pri čemu su koristili vatreno oružje. Kad god se dese ovakvi događaji dolazi do masovne traume cele populacije, i postoji potreba, i kod običnih ljudi, ali i stručnjaka iz društvenih, humanističkih i kriminalističkih nauka, da se pronađe dublje objašnjenje, dakle, da se izdvoje širi ekonomski, politički, kulturni i psihološki uzroci koji su doveli do ovih događaja. U ovom članku istražićemo teorijske pristupe i empirijske podatke kako bi izdvojili one faktore na koje se statističkom analizom može ukazati da mogu da utiču na pojavu ovakvih događaja. Fokus će biti, pre svega, na evropski kontekst, tj. na evropske države. U skladu sa tim, podaci, teorijske hipoteze i predlozi praktičnih mera usmerenih na sprečavanje budućih ponavljanja ovakvih događaja odnosiće se na sve, ali, posebno, na evropske države. 

Na početku je potrebno definisati terminologiju koju ćemo u nastavku rada koristiti. Osnovni predmet je „iznenadno masovno ubistvo vatrenim oružjem u civilnom kontekstu”. Ovakvo definisanje predmeta istraživanja omogućava da ga razlikujemo od sličnih pojava. Koristimo termin „iznenadno”, zato što to takva ubistva, čak i kada su unapred planirana od počinioca, planovi nisu bili poznati žrtvama ili drugim osobama. Osim toga, ovaj termin nam omogućuje da razlikujemo predmet istraživanja od serijskih ubistava, čiji se počinioci, takođe, ponekad nazivaju masovne ubice. Termin „masovno” odnosi se na to da su proučavani događaji doveli do dva ili više smrtnih ishoda (pri čemu se u taj broj ne računa smrtni ishod počinioca događaja, ukoliko je do toga došlo pri izvršavanju dela), to jest, događaji sa barem dve nevine žrtve. Termin „ubistvo” se koristi jer nećemo proučavati slučajeve u kojima je povređen veći broj ljudi ali nije bilo smrtnih ishoda. Termin „vatrenim oružjem” koristimo jer smo se usmerili samo na one događaje u kojima su počinioci koristili pištolje, revolvere, puške i slična vatrena oružja. Masovna ubistava se mogu izvrišiti i drugim sredstvima, poput hladnih oružja, bombi, otrovnih supstanci, ali takvi događaji su van opsega ovog članka. Idiom „civilni kontekst” koristimo da bi se ovakvi događaji izdvojili od onih do kojih je došlo u ratnom kontekstu, kao i od terorističkih akata i mafijaških obračuna. Iako u sva ta tri konteksta može doći do više od dva smrtna ishoda, ti događaji se neće uzeti u obzir jer bi tako predmet proučavanja postao veoma širok. U nastavku ovog članka koristićemo sintagmu „masovno ubistvo” da bi na kraći način označili prethodno definisani predmet istraživanja, dok ćemo osobe koje su izazvale ove događaje nazivati počiniocima ili izvršiteljima masovnih ubistava. Pojave (društvene, ekonomske, kulturne, psihološke i dr.) za koje se pretpostavlja da mogu da utiču na uvećanje frekvencije izvršenja masovnih ubistava u ovom članku zvaćemo „faktori rizika”.   

Teorijski pristupi masovnim ubistvima

Masovna ubistva već duže vreme privlače pažnju naučnika, pre svega u SAD, pa ćemo u ovom delu članka razmotriti različite teorijske pristupe ovom fenomenu. Na osnovu analize teorijskih izučavanja masovnih ubistava izdvojili smo nekoliko različitih grupa faktora rizika. 

Prva grupa faktora rizika usmerava se na porodičnu situaciju: razbijene porodice, bračni problemi ili problemi u vezi, nasilje (verbalno, fizičko i seksualno) u porodici, odsustvo roditeljske brige za psihičku dobrobit deteta, zanemarivanje deteta, antisocijalni odnosi u porodici, autoritarni stil roditeljstva, vrednosni sistem porodice koji promoviše mržnju, nasilje i upotrebu oružja,  i sl. 

Druga grupa faktora rizika odnosi se na individualne osobine: narcisizam, temperamentnost, impulsivnost, agresivnost, sistem vrednosti koji promoviše nasilje ili ekstremne ideologije, želja da se bude u centru pažnje. 

Treću grupu faktora čine psihički problem i stanja: zloupotreba narkotika, lekova i alkohola, antisocijalni poremećaji, suicidalnost, paranoidna šizofrenija, dugotrajna i ozbiljna depresija, manična stanja, bipolarni poremećaj, psihopatija, poremećaji u socijalno-kognitivnim procesima, halucinacije, gubljenje osećaja za realnost, nagle promene raspoloženja, opsesivne agresivne misli, osećaj progonjenosti, osećaj bespomoćnosti i paranoja. 

Četvrta grupa faktora rizika, odnosi se, pre svega, na počinioce školske dobi: pripadanje antisocijalnoj vršnjačkoj grupi, maloletnička delinkvencija, slaba posvećenost školi, školski neuspeh, pohađanje škole sa velikim brojem učenika i nedovoljno osoblja, društvena izolacija i/ili odbacivanje od vršnjaka, osoba je žrtva ili počinilac vršnjačkog nasilja. 

Peta grupa faktora rizika je ekonomska: siromaštvo, nezaposlenost, nesiguran ili loše plaćeni posao. 

Šesta grupa faktora rizika je društvena: opadanje solidarnosti u društvu, rašireni kriminal, visok nivo nasilja u društvu, opadanje društvenih veza u komšiluku ili u prijateljskim grupama, pripadanje kriminalnim grupama, društvena izolacija. 

Kulturni obrasci čine sedmu grupu faktora rizika: opsežno prikazivanje nasilja u medijima (tv, novine, internet), filmovima, muzičkim tekstovima i spotovima i video igrama; raširene predrasude, sukob između tradicionalnih i modernih rodnih uloga, kultura nasilja. 

Osma grupa faktora rizika je situaciona (faktori koji su delovali u situaciji kada se ispoljilo nasilje) i odnosi se na dostupnost vatrenog oružja i municije, kao i na stanje trenutne umanje uračunljivosti usled dejstva alkohola, droga, akutnog psihičkog stresa ili kao posledica traumatičnog događaja. 

Najzad, deveti tip faktora rizika je društvena imitacija, to jest, kada u jednom društvu počnu da se događaju incidenti masovnih ubistava osobe koje su izložene ostalim faktorima rizika počinju da posmatraju ovakvo ekstremno ponašanje kao nešto što je društveno prihvatljivo (ili barem manje neprihvatljivo) i postaju skloniji/e da izvrše takve incidente. 

Statistička analiza masovnih ubistava u SAD i Evropi

U nastavku teksta pokušaćemo da iz ovog ogromnog broja faktora rizika izdvojimo neke koji su se u statističkim studijama masovnih ubistava pokazali kao značajni predikatori izvršenja ovih dela. U članku „Armed to Kill“ autor teksta je analizirao 19 masovnih ubistava izvršenih u evropskim državama, u periodu od januara 2009. godine do decembra 2015. godine, i u tu listu uključeni su i teroristički napadi. Statističkom analizom utvrđeno je sledeće: „naša analiza pokazuje da su svi počinioci ovih devetnaest napada bili muškarci. Dalje, u skoro svim slučajevima počinioci su izvršili samoubistvo ili su bili ubijeni od strane organa reda… ovih 19 incidenata dogodili su se u 14 različitih država širom Evrope, kako u državama sa visokim nivoom posedovanja oružja (na primer, Švajcarska i Finska), tako i u državama u kojima je nivo posedovanja oružja u civilnoj populaciji značajno manji (na primer, Holandija i Velika Britanija).“¹https://www.researchgate.net/publication/307437860_Armed_to_kill_An_exploratory_analysis_of_the_guns_used_in_public_mass_shootings_in_Europe (accessed May 11 2023). Od oružja korišćenog u incidentima nepovezanim sa terorizmom najčešće su korišćeni poluautomaski pištolji i puške, jedna automatska puška, kao i dve puške sačmarice i četiri revolvera. Ovo istraživanje je pokazalo da je, ako se izuzmu teroristički napadi, velika većina počinilaca koristila legalno nabavljeno oružje, dok su ostali koristili nelegalno oružje koje su već posedovali. 

U članku Risk factors in school shootings²Verlinden, Stephanie et all. (2000). „Risk factors in school shootings”, Clinical Psychology Review, Vol. 20., Issue 1, str. 3-56. autori su analizirali deset masovnih ubistava u školama u SAD. Zajedničko za svih deset individalnih počinilaca je: da su upućivali pretnje pre izvršenja incidenta, da su svi unapred napravili detaljan plan izvršenja dela, svi izvršioci su krivili druge za sopstvene probleme, imali su probleme sa uklapanjem u svoje društveno okruženje, svi su imali pristup oružju i bili su fascinirani oružjem i eksplozivima. Devet počinilaca je imalo istoriju agresivnog ponašanja, dok je osam ispoljavalo nekontrolisanu agresivnost. Osam počinilaca je imalo istoriju depresije, a šest suicidalne misli. Osam počinilaca je imalo manjak roditeljskog nadzora a sedam je bilo iz problematičnih porodica. Devet počinilaca je imalo osećaj da su odbačeni ili progonjeni od okoline, a osam da su društveno izolovani. Osam počinilaca je iskusilo veliki lični stres ili gubitak pre izvršenja incidenta.³Ibid.

Neprofitni istraživački centar iz SAD „The Violence Project“⁴www.theviolenceproject.org posvećen je istraživanju koje bi  trebalo da dovede do smanjenja nasilja u društvu analizom podataka u cilju poboljšanja praktične politike. Ovaj institut je na svojoj internet stranici objavio rezultate svog istraživanja 190 masovnih ubistava u Americi u periodu od 1966. do 2023. godine.⁵https://www.theviolenceproject.org/key-findings/ Njihova statistika pokazuje da su, od 190, u 53 incidenta počinioci koristili oružje koje se u našem vojnom diskursu naziva „jurišna puška“ (najpoznatije oružje tog tipa je kalašnjikov iliti AK 47 i njegove varijacije) koja može da funkcioniše u automatskoj ili poluautomatskoj konfiguraciji. Svo oružje tog tipa ima velike magacine za metke (20-35 metaka); 97% počinilaca bili su muškarci; Kada se radi o lokaciji na kojoj je izvršen incident u 123 slučaja radilo se o javnom mestu (restoran, prodavnica, pošta, na poslu izvršioca i sl.), 23 incidenta dogodila su se u školama ili na univerzitetu; 9 incidenata se dogodilo u državnim ustanovama; 30% počinilaca masovnih ubistava imalo je mentalnu istoriju psihoze, ali samo 10% njih je izvršilo incident pod uticajem halucinacija ili sličnog stanja. Analiza ovog instituta utvrdila je da u 70% incidenata ozbiljna mentalna oboljenja nisu imala nikakvog uticaja na izvršenje dela. Suicidalnost je bila prisutna kod 31% počinilaca, a 59% počinilaca stradalo je tokom izvršenja dela (tu se računaju i samoubistva počinilaca, kao i oni počinioci koji su ubijeni od strane policije ili drugih osoba); 70% počinilaca bilo je u velikoj psihičkoj krizi mesecima ili godinama pre izvršenja incidenta. 

U analizi istog instituta, koja se fokusirala na izvršene ili pokušane napade vatrenim oružjem, samo u školama (ukupno 134 slučaja) 87% počinilaca bilo je u psihičkoj krizi pre napada, a njih 80% su iskazivali suicidalnost, dok je 56%  počinilaca bilo žrtva vršnjačkog nasilja. U polovini slučajeva počinioci su targetirali specifičnu žrtvu; incidenti koji su bili duže planirani završavali su sa većim brojem žrtava; dok je broj ubijenih bio 2,83 puta veći u onim školama koje su imale naoružano obezbeđenje, u odnosu na one škole koje nisu imale takvo obezbeđenje.⁶Ibid.  

U istraživanju koje je izvršio američki časopis Mather Jones sakupljena je baza od 81 incidenta masovnih ubistava sa barem četiri smrtna ishoda (ne računajući smrt počinioca) koja su se desila u periodu od augusta 1982. do jula 2012. godine u SAD.⁷https://www.motherjones.com/politics/2012/07/mass-shootings-map/ Preko tri četvrtine oružja korišćenog u ovim napadima nabavljeno je legalno. Najmlađi počinilac je imao samo 11 godina, a samo jedna žena je bila izvršilac incidenta, dok su svi ostali bili muškarci; 36 počinilaca izvršilo je samoubistvo posle incidenta, dok je još sedam ubijeno od strane policije.   

Ipak, centralna tema kojom se mi ovde bavimo su masovna ubistva počinjena u evropskim državama i da bi ih bolje sagledali prikazaćemo sopstvenu analizu izvršenih masovnih ubistava u Evropi. Sačinili smo detaljan spisak svih incidenata koji odgovaraju ranije navedenim kriterijumima u našoj definiciji masovnih ubistava. Odlučili smo se da prikupimo i analiziramo podatke o svim takvim incidentima koji su se dogodili u Evropi od početka 2010. godine do kraja 2019. godine, dakle, u periodu od deset godina. Izabrali smo ovaj vremenski okvir zato što je period od februara 2020. do februara 2022. godine u Evropi bio je obeležen pandemijom izazvanom korona virusom i društvenim, kulturnim, ekonomskim i političkim promenama koje je ta pandemija izazvala, dok je period od februara 2022. godine do danas obeležen promenama u istim sferama, ali koje je izazvao rat u Ukrajini. U izabranoj dekadi uspeli smo da pronađemo 33 incidenta koji odgovaraju našoj definiciji masovnih ubistava. Za svaki incident prikupljene su sledeće informacije (kad god je to bilo moguće na osnovu dostupnih podataka): godina, mesto i država u kojoj se incident dogodio; pol počinioca; tip lokacije na kojoj je započet incident (dom, škola, javno mesto i državna ili regionalna ustanova); broj žrtava u incidentu ne računajući počinioca; postojanje specifične ideologije ili vrednosnog sistema koji se smatra faktorom rizika; podaci o prethodno dokumentovanoj agresivnosti počinioca; da li je počinilac uhapšen, izvršio samoubistvo ili ubijen tokom incidenta; da li je počinilac koristio legalno ili ilagalno nabavljeno oružje; da li je počinilac pre incidenta napravio plan kad i kako da izvrši incident; socio-ekonomski položaj počinioca. 

Analizom podataka utvrđeno je da se po jedno masovno ubistvo dogodilo u Slovačkoj, Velikoj Britaniji, Holandiji, Italiji, Norveškoj, Rumuniji, Švajcarskoj, Danskoj, Austriji, Bugarskoj, Albaniji i Hrvatskoj. Po dva incidenta dogodila su se u Belgiji, Finskoj i Češkoj, dok su se tri incidenta dogodila u Nemačkoj, Francuskoj i Srbiji, dok je Rusija imala čak pet incidenata. Dakle incidenti su se dogodili u devetnaest različitih evropskih država. Najviše incidenata, po pet, dogodilo se 2011. i 2012. godine, dok se najmanje incidenata, po dva, dogodilo 2014, 2017. i 2018. godine. Ukupno je bilo 257 žrtava ili 7,8 žrtava prosečno po incidentu. Kad se radi o lokaciji 10 slučajeva započeto je u stanu ili kući počinioca ili nekog koga je počinilac poznavao, devetnaest incidenta započeto je na javnom prostoru, dva incidenta započeta su u državnoj ustanovi, a dva incidenta su izvršena u školama. U četiri slučaja počinilac je ispoljavao islamističku ideologiju, dok je u tri slučaja počinilac ispoljavao ekstremno desničarsku ideologiju. U dva slučaja kod počinilaca je postojala mržnja prema religiji i/ili bogu i u jednom slučaju je počinilac ispoljavao mržnju prema celom čovečanstvu. U četrnaest slučajeva počinioci su imali prethodnu istoriju agresivnog ili kriminalnog ponašanja, dok su u pet slučajeva počinioci imali istoriju teških mentalnih oboljenja, posebno paranoidne šizofrenije. U samo jednom od 33 incidenta žena je bila počiniteljka. Šest počinilaca je ubijeno na mestu incidenta od strane policije, dok je 12 počinilaca izvršilo samoubistvo na mestu zločina. Kad se radi o legalnosti korišćenog  oružja za pet incidenata nismo uspeli da utvrdimo da li je korišćeno oružje bilo legalno ili ne. U petnaest incidenata počinioci su koristili oružje koje je bilo u legalnom posedu, u 13 slučajeva koristili su nelegalno oružje, ali bitno je napomenuti da je od tog broja 10 počinilaca koji su koristili nelegalno oružje imalo raniju kriminalnu istoriju. Uspeli smo da pronađemo samo dva slučaja gde su počinioci koristili nelegalno oružje, a da prethodno nisu imali kriminalnu istoriju. Za deset počinilaca utvrđeno je da su zločin planirali duže vreme. Za šesnaest počinilaca procenili smo da je njihov socio-ekonomski položaj bio nizak, dok su samo dva počinioca imala visok socio-ekonomski položaj.

Kako bi utvrdili kako se frekvencija incidenata menjala tokom dužeg perioda napravili smo popis svih masovnih ubistava koja su se dogodila u Evropi od početka 2003. godine do 15 maja 2023. godine.  U tabeli broj 1. nalazi se broj incidenata po kalendarskoj godini, dok se za 2023. godinu nalaze podaci za period od početka, pa do 15. maja 2023. godine. Iz tabele se vidi da je broj incidenata naglo skočio 2007. godine, ali da je od tada, pa sve do 2021. godine bilo skokova i padova broja incidenata, ali se taj broj nije mnogo udaljavao od proseka od 3,1 incidenata po godini za period od 2007. do 2020. godine. Tek 2021. godine dolazi do novog naglog skoka incidenata i izgleda da se taj trend uvećanja frekvencije incidenata nastavlja sve do danas.   

Tabela 1. Broj incidenata masovnih ubistava u Evropi u toku kalendarske godine.

Zaključak

Na osnovu analize teorijskih i empirijskih podataka izdvojili smo dva modalna tipa ličnosti počinioca masovnih ubistava. U oba slučaja radi se o muškarcu (sve statistike ukazuju da su počinioci u barem 97% slučajeva muškarci) koji ispoljava narcisizam, ima antisocijalni poremećaj, ne ume da kontroliše sopstvenu agresiju, depresivan je ili suicidalan, i oseća ogromnu mržnju ili prezir prema širem društvu koje krivi za sopstvene probleme. Razlika između ova dva tipa je u tome što je prvi tip počinioca temperamentan i ima umanjenu sposobnost trenutne inhibicije agresivnosti, pa često ispoljava agresivno ili kriminalno ponašanje. Ovaj tip počinioca posle duge istorije agresivnog ponašanja potpuno izgubi kontrolu usled nekog traumatičnog događaja koji deluje kao okidač za izvršenje masovnog ubistva. Drugi modalni tip ličnosti predstavljaju osobe koje spolja izgledaju kao mnogo bolje socijalizovane od prvog tipa počinilaca i često ih drugi opisuju kao pozitivne (u periodu pre incidenta). Međutim, ove osobe, takođe, osećaju veliku društvenu anksioznost, imaju osećaj superiornosti u odnosu na druge, i u stanju su da sakriju svoju agresivnost i da svoje zločine planiraju detaljno tokom dužeg vremenskog perioda.  

Kao ostale faktore rizika koji su se pokazali kao statistički veoma važni za uvećanje potencijala za izvršenje ovakvih incidenata su broj legalnog i nelegalnog oružja po glavi stanovnika u nekoj državi, socio-ekonomski položaj izvršioca koji ne odgovara onome što počinilac smatra da zaslužuje u skladu sa njegovim sposobnostima i trudu, i faktor društvene imitacije. Kao najvažniji spoljni faktor rizika (faktor koji je van kontrole potencionalnog počinioca) je broj komada vatrenog oružja (legalnog i ilegalnog) u civilnom posedu. Amerika poseduje najveći broj oružja po glavi stanovnika (120 komada oružja na 100 stanovnika) i ima najveće stope masovnih ubistava u svetu. U evropskom kontekstu uočava se isti statistički trend jer su tri države sa najvećim brojem incidenata po glavi stanovnika, u periodu od poslednjih dvadeset godina, Srbija (6 incidenta), Finska (5 slučajeva) i Crna Gora (1 slučaj) tri od četiri države sa najvećim brojem oružja po glavi stanovnika u Evropi.

Što se tiče onoga što neka država i društvo mogu da urade da umanje delovanja faktora rizika smatramo da je najvažnije usmeriti se na smanjenje broja oružja u civilnom posedu i proširiti mrežu psihijatrijske, psihološke i pedagoške podrške za osobe koje pate od mentalnih poremećaja, depresije ili suicidalnosti. Pored toga, neophodna je prevencija u celokupnoj populaciji, što se ostvaruje kroz aktivnije učešće, u svim oblastima društvenog života, psihologa, psihijatara, pedagoga, andragoga, sociologa i drugih stručnjaka. Školska populacija zahteva posebnu brigu društva, na prvom mestu roditelja i nastavnika  koji treba da podstiču empatiju i suzbijaju agresivnost mladih.

VELIZAR MIRČOV

SOCIOLOG. POKRETAČ ONLINE SOCIOLOŠKE ENCIKLOPEDIJE SOCIOPEDIA.