Obale politika sećanja u Srbiji (I dio)

„„Tu ste me našli ležati na strani,
Braćo rođena, neznani junaci;
Pjevali ste, i ko kad se dani,
Široka svjetlost, kao božji znaci,
Okupala me. Rekoh: zar su snovi?
Tko je to pjevo? Tko mi rane povi?“
Ivan Goran Kovačić, Jama

Zabranjeno kupanje na Savi

Odbornici Skupštine grada Beograda usvojili su 29. novembra 2021. godine, na inicijativu predsednika Republike Srbije, Aleksandra Vučića, predlog da se šetalište na levoj obali Save, na potezu od mosta Gazela do Brankovog mosta u Beogradu nazove Obalom jasenovačkih žrtava kako bi se „sačuvalo sećanje i uspomena na stradalnike iz sistema koncentracionog logora i logora smrti Jasenovac“. U januaru iste godine usvojen je Zakon o izgradnji Memorijalnog centra Staro sajmište. Naredne 2022. godine, počeli su radovi na izgradnji Memorijala na prostoru na kome se u periodu od decembra 1941. do maja meseca 1942. godine nalazio Jevrejski logor Zemun, logor koji je imao centralnu ulogu u sprovođenju Holokausta na tlu nemačke okupacione zone u Srbiji a zatim Prihvatni logor Zemun koji je bio aktivan do jula meseca 1944. godine. Kroz potonji je, često na putu do drugih većih logora koji su postojali širom okupirene Evrope sproveden veliki broj pripadnika pre svega partizanskog ali i četničkog pokreta, određeni broj, pre svega Grka i Albanaca, simpatizera i pristalica oslobodilačkih i antifašističkih pokreta zemalja u okruženju ali i značajan broj civila uglavnom pripadnika srpskog naroda sa teritorija koje su ulazile u sastav Nezavisne države Hrvatske. Sve do maja meseca 1944. godine kada je predat na upravu ustašama, logor(i) se nalazio pod upravom nemačke policije sa nemačkog okupacionog područja u Srbiji iako je fizički bio smešten na prostoru koji je ulazio u sastav NDH. Tokom čitave okupacije, kolaboracionistička uprava uspostavljena na prostoru namačkog okupacionog područja u Srbiji imala je aktivnu ulogu u sprovođenju politike okupacionog režima koja je svoj izraz nalazila kako u formiranju Jevrejskog logora Zemun tako i u formiranju Prihvatnog logora Zemun. 

Odluka gradskih vlasti doneta na inicijativu „građanina“ Vučića da se deo savskog keja na koji izlazi prostor Memorijala Staro sajmište nazove Obalom jasenovačkih žrtava kako bi se sačuvalo sećanje na žrtve Koncentracionog logora u Jasenovcu i to u godini kada je posle skoro osamdeset godina od prestanka rada logora na Sajmištu konačno počela izgradnja Memorijala na prostoru navedenih logora, otvorila je brojna pitanja na koja akademska javnost, u najvećem broju slučajeva nije bila spremna da odgovori. Bespotrebno „koncentrisanje“, u suštini, dva memorijala pa i velikog broja žrtva različitih okupacionih i marionetskih režima ali i kolaboracionističkih uprava na mestu koje je „propalo“ kroz različite politike sećanja ukazalo je ne samo na potrebu da se sam prostor zagluši „bukom“ različitih interpretacija mesta i uloge Jevrejskog logora Zemun i Prihvatnog logora na Starom sjamištu u složenom sistemu zatvora i logora Drugog svetskog rata već i na elementarno ili namerno (ne)poznavanje memorijalizacije žrtava Drugog svetskog rata pa i ustaškog terora na prostoru grada Beograda. Poslednje bi moglo biti u vezi sa nedovoljnim poznavanjem topografije terora koji je sprovođen na prostoru čitavog jugoslovenskog ratišta a čije se granice ne mogu ispisati dnevno političkim potrebama aktuelnih političkih elita. 

Grigorije Gliša Babović, šabački sveštenik Srpske pravoslavne crkve a posle Drugog svetskog rata i pisac za decu zapisao je u svom ratnom dnevniku pod naslovom Dnevnik 1941-1945. (Ruma, Šabac: Srpska knjiga, Šabačko-valjevska eparhija, JIP „Glas Podrinja“, 2005) pod datumom 26. jun 1941: „Ove nedelje toplo. Zabranjeno kupanje na Savi, jer se posvednevno vide leševi koji plove Savom. To su pobijeni Srbi iz Hrvatske i Bosne“. Dva meseca kasnije, Babović je zabeležio: „Od juče na noć mnogo zahladilo. Kupači ne mogu na Savu. Bar oni koji se mnogo ne brinu o događajima oko nas, jer ih ne shvataju. To je omladina. A dani su sve ozbiljniji“. Nekoliko desetina kilometara nizvodno u odnosu na Šabac  slične primedbe o nemilim pojavama na beogradskim rekama zapisivao je Dragutin J. Ranković, državni činovnik u penziji¹Nataša Milićević, Dušan Nikodijević, Iskustvo jednog Beograđanina 1941-1944, Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije, 2011.. Maja meseca 1942. godine brižljivi svedok ratne svakodnevice je zabeležio u svom dnevniku: „Svakoga dana Dunavom plove leševi. Danas je prošlo 4 a juče osam leševa. Sve naši, jadni Srbi“. Rankovićeve beleške o leševima koji su plovili beogradskim rekama su bile najobimnije tokom juna meseca 1942. godine. Već 1. juna 1942, Ranković je zapisao: „Pored mnogih leševa, juče prođoše Dunavom leševi jedne žene sa troje dece, svi vezani konopcem. Niko ne vodi računa da se ti leševi pribiraju i sahranjuju“. 

Odabrana sećanja savremenika nemilih ratnih zbivanja na tlu nemačke okupacione zone u Srbiji predstavljala su neke od najtamnijih segmenata ratnih kulisa kao i skoro svakodnevni „podsetnik“ građana i građanki, u ovom slučaju Šapca i Beograda, ali i drugih gradova smeštenih na Savi i Dunavu o karakteru rata i anatomiji zločina kojoj je bilo izloženo stanovništvo i u drugim delovima okupirane Jugoslavije odnosno na onim teritorijama koje su ulazile u sastav Nezavisne države Hrvatske i mađarskog okupacionog područja. Bez obzira na Rankovićevu opasku da „niko ne vodi računa da se ti leševi pribiraju i sahranjuju“, zahvaljujući fondovima Istorijskog arhiva Beograda i Arhiva Instituta za sudsku medicinu u Beogradu pouzdano možemo zaključiti da je masovno i organizovano izvlačenje posmrtnih ostataka ljudi čija su tela Dunavom i Savom „stizala“ do Beograda vršeno u nekoliko navrata u vreme okupacije. Prema sačuvanim podacima sa ekshumacija koje su vršene u leto 1959. godine a za potrebe podizanja Groblja streljanih rodoljuba, memorijalne celine na Novom groblju u Beogradu, sa dve lokacije u Beogradu ekshumirani su i posmrtni ostaci ljudi čija su tela u dva navrata u većim grupama doplovila Savom do Beograd. U julu i septembru 1959. godine došlo je, između ostalih, i do ekshumacije 323 leša (302 muška, 18 ženskih i 3 dečija za koje nije bilo moguće utvrditi pol) i to: 69 koji su doplovili Savom do Beograda tokom jeseni 1941. kada su sahranjeni na parceli 82c na Novom groblju u Beogradu i 254 leša koja su doplovila Savom u aprilu i maju 1945. godine a koja su sahranjena u dva masovna groba u neposrednoj blizini Kule Nebojše na Kalemegdanu. Tokom juna i jula meseca 1942. godine, odnosno tokom onog dela 1942. godine koji je i Ranković prepoznao kao period kada su beogradskim rekama doplovili posmrtni ostaci mnogih, na različitim lokacijama na Savi i Dunavu („na Dunavu“, „na obali Save kod kupališta Bibad“, „na desnoj obali Dunava kod fabrike Ilić“, „na desnoj obali Dunava na kraju Dubrovačke ulice“, „na desnoj obali Save, iznad Savskog mosta, kod Bibada“, „na desnoj obali Dunava, u selu Višnjici“, „na desnoj obali Dunava, električne centrale“, „na desnoj obali Dunava kod nove centrale“, „kod štofare Vlade Ilića na desnoj obali Dunava“, „na levoj strani ostrva Ade Huje“, „na desnoj obali Dunava ispod klanice“, „na desnoj obali Dunava iznad Pančevačkog mosta“, „u Višnjici na Dunavu“, „na levoj obali Ade Zanoga na Savi“, „na desnoj obali Ade Zanoga na Savi“, „na Dunavu na Adi Huji“, „Na ušću Save u Dunav kod Kule Nebojše“) izvučeni su posmrtni ostaci 81 osobe. 

Završne borbe za oslobođenje Jugoslavije i okončanje Drugog svetskog rata koje su vođene tokom proleća 1945. godine u zapadnim delovima Jugoslavije i dalje su potresale meštane onih mesta u Srbiji koja su se nalazila na obali Save iako je Srbija već u jesen 1944. godine bila oslobođena. Okružno povereništvo Zemaljske komisije Srbije za utvrđivanje ratnih zločina okupatora i njegovih pomagača za grad Šabac uputilo je 25. maja 1945. godine dopis Državnoj komisiji za ratne zločine u kome se između ostalog kaže da „ovo povereništvo namerava pristupiti otkopavanju onih najbrojnijih masovnih grobnica u okolini Klenka koje su vezane za zločine počinjene od okupatora kroz šabački gestapovski logor“.  Iz dokumentacije koja je ostala iza rada Okružnog povereništva Zemaljske komisije Srbije za utvrđivanje ratnih zločina okupatora i njegovih pomagača za grad Šabac se vidi da se u isto vreme pristupilo kako iskopavanju masovnih grobnica na lokalitetu Šicara u sremskom selu Klenak, masovnih grobnica u centru grada na lokalitetu zvanom Benska bara tako i izvlačenju, identifikovanju i sahranjivanju posmrtnih ostataka ljudi čiji su leševi izvlačeni iz Save a koji su od strane nadležnih organa prepoznati kao žrtve logora u Jasenovcu. U građi koja se danas čuva u Međuopštinskom istorijskom arhivu u Šapcu sačuvani su zapisnici Komisije za prikupljanje leševa pobijenih od Nemaca i ustaša a koji plove niz Savu koja je bila zadužene za izvlačenje leševa iz Save tokom maja i juna meseca 1945. godine. Na osnovu sačuvanih zapisnika može se zaključiti da su u periodu od 14. maja do 9. juna 1945. godine iz Save kod Šapca izvučena 154 leša (126 muških i 28 ženskih) i to: 14. maja (24), 18. maja (19), 20. maja (29), 21. maja (11), 22. maja (19), 25. maja (20), 27. maja (10), 30. maj (11) i od 5. do 9. juna (11). 

Značajno je naglasiti da izveštaji koji su ostali iza rada Komisije za prikupljanje leševa tj. dokumentacija nastala u vezi izvlačenja koje su vršene u periodu od 14. maja do 9. juna 1945.  na Savi kod Šapca predstavlja prve zvanične izveštaje nekog državnog organa u kojima su opisani zločini počinjeni u Jasenovcu. Da bi se shvatio značaj pomenutih istorijskih izvora treba naglasiti da je Prvi uviđaj o zatečenom stanju u Koncentracionom logoru Jasenovac odnosno Logoru III u Donjoj Gradini i u Uštici sačinila Okružna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača iz Nove Gradiške 11. maja 1945. Iza rada „šabačke“ komisije ostala je i nekolicina fotografija koje se takođe čuvaju u Međuopštinskom istorijskom arhivu u Šapcu. Većina ih je nastala prilikom izvlačenja leševa 25, 27. i 30. maja kao i u periodu između 5. i 9. juna 1945. Rezultati rada komisije koja je bila zadužena ne samo za izvlačenje već i detaljno opisivanje svih posmrtnih ostataka koji su izvučeni iz reke kod Šapca dobija na značaju u svetlu saznanja o istim procedurama koje su sprovođene nad posmrtnim ostacima leševa koji su izvlačeni iz Save kod Beograda. Već je naglašeno da se tokom septembra 1959. godine na teritoriji grada Beograda za potrebe podizanja Groblja streljanih rodoljuba pristupilo ekshumaciji, između ostalih, i posmrtnih ostataka izvučenih iz Save tokom aprila i maja 1945. godine dakle u vreme koje u potpunosti koincidira sa vremenom sprovođenja identične akcije u Šapcu, sahranjenih u dva masovna groba kod Kule Nebojše na Kalemegdanu. Zapisnici nastali u periodu od 8. do 26. septembra 1959. godine odnosno prilikom ekshumacije 254 leša iz dva masovna groba predstavljaju značajan uvid u anatomiju terora koji je sprovođena nad žrtvama. Zapisnici nastali septembra 1959. godine o stanju posmrtnih ostataka izvađenih iz Save i sahranjenih kod Kule Nebojše na Kalemegdanu u aprilu i maju 1945. dodatno su značajni jer Komisiji koja je na opisanim „poslovima“ radila septembra 1959. nisu bili dostupni zapisnici komisije fomirane za potrebe izvlačenja posmrtnih ostataka tokom aprila i maja 1945. a čijim su radom rukovodili docenti Instituta za sudsku medicinu Medicinskog fakulteta u Beogradu „dr Đorđević i Jokanović“. Bez raspoloživih izveštaja iz aprila i maja 1945. komisija koja je četrnaest godina kasnije pristupila posmrtnim ostacima koji su se nalazili u veoma lošem stanju nije mogla identifikovati ni jednu osobu. To nije bio slučaj sa više puta pomenutom komisijom koja je radila na Savi kod Šapca. Komisija koja je radila u Šapcu uspela je da na osnovu predmeta koji su pronađeni kod žrtava identifikuje troje ljudi od kojih je za jednu osobu identifikacija potvrđena. Predmeti pronađeni kod jedne osobe (čija je identifikacija potvrđena autorki ovog teksta zahvaljujući kolegama iz Spomen područja u Jasenovcu) nedvosmisleno su ukazivali na logoraša Koncentracionog logora u Jasenovcu. Identifikacija Rikarda Dužme čiji je leš izvučen iz Save kod Šapca 22. maja 1945. godine izvršena je na osnovu venčanog lista „na ime Rikarda Dužme, inženjera, koji je rodom iz Vukovara, rođen 1889 god. a živeo u Zagrebu, rimokatoličke vere, i verenice Stefanije Šterk, rođene 1895 god. Venčanje izvršeno u rimokatoličkoj župi Sv. Petra u Zagrebu 1921. god“ kao i jedne karte upućene „na sabirni logor u Jasenovcu grupe „Lančara“. Značajno je naglasiti da je 27. maja 1945. godine pored još devet leševa iz Save izvučen i leš tridesetogodišnjeg muškarca za koga se pretpostavljalo da mu se telo nalazilo u vodi oko 25 dana. U izveštaju je navedeno da se radi o čoveku kod koga je „nađena knjižica iz logora u Jasenovcu, bez imena, boje zelene, ista glasi za hleb i ostalo. Jedna četkica za zube, dva plajvaza i bočica sa orahovim uljem, turpija za nokte i još neke sitnice“. Pronađeni predmeti predstavljali su dragocenu potvrdu pretpostavke članova komisije da su iz Save izvlačeni leševi poslednjih žrtava jasenovačkog logora. Pretpostavke članova „šabačke“ komisije temeljile su na forenzičkim dokazima koji su ukazivali na činjenicu da su leševi mogli „boraviti“ u vodi između 15 i 30 dana što je koincidiralo ne samo sa vremenom pokušaja proboja jasenovačkog logora 22. aprila 1945. već i sa odmazdama koje su usledile u poslednjim danima postojanja logora nad preostalim zatočenicima. Da se radi o zatočenicima logora zaključeno je na osnovu uvida u stanje u kom su se leševi nalazili.  Forenzički dokazi ukazivali su na posmrtne ostatke ljudi slabog fizičkog stanja koji su pre ubistva izgladnjivani. Kod značajnog broja stradalih uočeno je da su ubijeni metkom u potiljak pošto su im prethodno ruke vezivane žicom na leđima. Kod značajnog broja leševa kod kojih je pronađena žica na istoj su identifikovani i ostaci teških predmeta od gvožđa koji su žrtvama kačeni na ruke odnosno žice kojima su bili vezani. Pretpostavka da se radi o žrtvama logora temeljila se i na uvidu u zavidan stepen torture kojoj su bile izložene žrtve. U svim zapisnicima izneseni su zaključci koji su ukazivali na surovo  iživljavanju nad ljudima. Jedan broj žrtava identifikovan je bez određenih delova tela i sa teškim ozledama utrobe. Izuzetno visok stepen torture prepoznat je u slučaju ženskih leševa koji su, gotovo po pravilu, bili nagi i sa značajnim brojem trauma u predelu grudi i na unutrašnjoj strani butina. Većina žrtava bili su odrasli muškarci i žene uzrasta između 20 i 40 godina. Civilna garderoba koja je u najvećem broju slučajeva identifikovana na posmrtnim ostacima nije nužno ukazivala na socijalno poreklo žrtava.

Iako stari već četrnaest godina posmrtni ostaci izvučeni iz Save kod Beograd tokom aprila i maja 1945. godine i sahranjeni u dva masovna groba ekshumirana septembra meseca 1959. godine podjednako „argumentovano“ su „svedočili“ o teroru kome su bile izložene žrtve ustaških logora. U zbirnom zaključku koji je izveden na kraju Dnevnika rada br. 18 a nakon ekshumacija sprovedenih u periodu od 8. do 26. septembra 1959. na lokalitetu Kula Nebojša naglašeno je: „Svi zemni ostaci nose tragove strahovito zverskih uništenja žrtava na lobanjama, kostima ekstremiteta i rebrima, tako da pojedinačno nije vredelo opisivati ih. Skoro sva zubala (gornja i donja) bila su polomljena. Nije nađen ni jedan metalni zub, i to svedoči da su žrtve bile opljačkane bilo pre  usmrćenja ili neposredno po ubistvu. U oba rova nađeni kosturi bili su u takvom neredu strpani, da je njihovo brojanje vršeno po repnim pršljenovima. Dečijih kostura nije bilo. Komisija nije mogla pronaći više od 254 zemna ostatka, ali po mom mišljenju izgleda da postoji još jedan rov blizu kapije Evgenija Savojskog u Donjem gradu, na delu pretrpanom đubrištem Uprave za gradska zelenila i parkove“.

Kraj prvog dela. Sutra ćemo objaviti nastavak.

SANJA PETROVIĆ TODOSIJEVIĆ

VIŠA NAUČNA SARADNICA INSTITUTA ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE. BAVI SE DRUŠTVENOM ISTORIJOM SRBIJE I JUGOSLAVIJE U PERIODU POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA S POSEBNIM OSVRTOM NA ISTORIJU DETINJSTVA I ISTORIJU OBRAZOVANJA KAO I ISTORIJOM DRUGOG SVETSKOG RATA S POSEBNIM OSVRTOM NA MASOVNE ZLOČINE I HOLOKAUST KAO I POLITIKU KOLABORACIONISTIČKE UPRAVE NA TLU NEMAČKE OKUPACIONE ZONE U SRBIJI.