In memoriam. Ivan Ivanji (1929-2024)

Zatekla me vest o smrti Ivana Ivanjija. Upoznala sam ga 2015. godine kada je gostovao na jednoj od tribina koje smo, kao autorski tim, organizovali u okviru pratećeg programa izložbe Poslednje odredište Aušvic u Istorijskom muzeju Srbije. Puno je ljudi želelo da ga čuje jer je Ivan rado voleo da priča iako je na mene ostavio utisak ne preterano pristupačne osobe.

Ivan Ivanji je rođen u Zrenjaninu. Kada je počeo Drugi svetski rat u Jugoslaviji, aprila 1941, Banat se našao u sastavu nemačke okupacione zone u Srbiji. Već ova okolnost „odredila“ je tragičnu sudbinu jevrejske porodice Ivanji. Ivanov otac je najverovatnije streljan u Jajincima kao zatočenik Koncentracionog logora Topovske šupe u Beogradu već u jesen 1941. dok je Ivanova majka ubijena u kamionu pokretnoj gasnoj komori kao zatočenica Jevrejskog logora Zemun u periodu između sredine marta i 10. maja 1942. kada je ozloglašeno vozilo tzv. dušegupka poslednji put došlo do kapije Logora u Zemunu. Iako u tom trenutku verovatno nije bio svestan ni topografije ni hronologije okrutnih ubistava svojih roditelja, dvanaestogodišnji odnosno trinaestogodišnji Ivan, koji bi kao kao i brojni drugi jevrejski dečaci i devojčice iz Beograda, Kragujevca, Niša, Šapca… „podelio“ sudbinu svoje majke je uspeo „tih dana“, kada su retkim preživelim Jevrejima bile za petama i nemačka i srpska kolaboracionistička policija, da se skloni u Novi Sad odnosno Bačku koja se kao deo mađarske okupacione zone, bez obzira na razmere Novosadske racije iz januara 1942, sredinom 1942. činila kao nešto bezbednije mesto za život Jevreja. Ova vrsta „blagostanja“ je potrajala do proleća 1944. godine. 19. marta 1944. u Hortijevu Mađarsku su ušle nemačke trupe dok je u Budimpešti formiran Štab nemačke policije na čelu sa Adolfom Ajhmanom. Ulazak nemačke vojske i policije u Mađarsku je značio uvođenje rigoroznih antijevrejskih mera što se vrlo brzo završilo deportovanjem svih mađarskih Jevreja pa i onih, 13 590 bačkih, u Koncentracioni logor Aušvic Birkenau. U jednom od prvih transporta nalazio se i tada petnaestogodišnji Ivan Ivanji koga je, iako je imao lažni identitet, policija uhapsila i odvela do dvorišta novosadske sinagoge. Novosadska sinagoga je bila sabirno mesto za „jevrejske transporte“ koji su se teretnim vagonima preko Subotice i Baje upućivali dalje prema Aušvicu.  Narednih godinu dana Koncentracioni logor Aušvic Birkenau je bio samo jedan od logora u kojima se, tada već, kao nešto odrasliji dečak, nalazio i Ivan Ivanji.

Kada se sa jedva punih šesnaest godina, aprila 1945, našao na slobodi, Ivanji je vrlo brzo morao „osvestiti“ još jedan nametnuti identitet – identitet preživelog, onaj koji će ga više nego bilo koji drugi odrediti do 9. maja 2024. kada je, simbolično baš na Dan pobede nad fašizmom, preminuo. Ako su 9. maja 1945. „svi“ bili na istoj odnosno pravoj strani, 10. maja svako je morao krenuti svojoj kući. U ratom razorenoj Evropi put do kuće se iz krajnje praktičnih razloga nalazio teško. U ratom i traumama razorenom životu šesnaestogodišnjeg dečaka koji je baš tog, 10. maja konačno dobio priliku da zastane, nastupajući mir je morao delovati kao još jedan rat. Na početku dugog puta koga će Ivanji uspešno prelaziti narednih osamdeset godine, danas, dok razmišljam o njemu, na zidu sećanja na koji će se verujem mnogi upisati, „postavljam“ pasus iz knjige Ivanovog „ratnog zemljaka“, drugog velikog pisca, Đorđa Lebovića (1928-2004) koji jedva da je bio godinu dana stariji kada se kao i Ivanji „probudio u Aušvicu“. U jednom od najzanačajnijih romana napisanih na srpskom jeziku, u Lebovićevoj autobiografiji Semper Idem, poznati srpski i jugoslovenski pisac i dramaturg, koji je kao i Ivan Ivanji pripadao grupi od jedva 3000 preživelih bačkih Jevreja (oko 13 %), je opisao povratak u dedinu kuću u Somboru u kojoj je odrastao: „Tog letnjeg prvog povratničkog dana u dedinoj kući zatekao sam nepoznate ljude. Obavestili su me da je deda ubijen. Ubili su ga mađarski žandarmi, deset dana nakon što je poslednji somborski Jevrejin odveden na put s kojeg povratak nije bio predviđen. Saznao sam da su baku Lauru streljale nove vlasti odmah posle oslobođenja kao Nemicu koja je sarađivala sa okupatorom. (U taj deo priče nisam nikad poverovao, isuviše sam dobro poznavao svoju baku). Novi vlasnici nisu mnogo govorili, samo su me, možda zbog moje američko-nemačke uniforme, gledali nepoverljivo. Ipak, upitali su me da li sam gladan. Ja sam odgovorio da sam već ručao, zahvalio se i izašao iz kuće. Nikada više nisam tamo otišao. Tog istog letnjeg dana na usamljenoj klupi u somborskom parku plakao sam dugo, ridao glasno kao dete. Shvatio sam da je sve razoreno, da sam izašao iz pakla, ali da ću pakao zauvek nositi u sebi“.

Kao banatski Jevrejin Ivan Ivanji je pripadao još jednom neslavnom „skoru“. Od 16 600 Jevreja koji su pre Rata živeli na prostoru koji je ušao u sastav nemačke okupacione zone u Srbiji u Holokaustu je ubijeno 13 600 muškaraca, žena i dece odnosno 81,92% predratnog stanovništva. Drugim rečima gde god da ste se vratili kao preživeli Holokausta, ne samo da u najvećem broju slučajeva niste mogli da uđete u sopstveni dom (oduzimanje i otuđivanje imovine pripadnika jevrejskog naroda je predstavljalo sastavni deo Holokausta) već je povratak kući u najvećem broju slučajeva podrazumevao povratak potpuno razorenim odnosno uništenim zajednicama. Retki preživeli Jevreji su se iz logora vraćali u najvećem broju slučajeva kao pojedinci. Nade da će se „na vratima“ pojaviti još po neki preživeli član porodice brzo su se pretvarale u surovo otrežnjujuću realnost.

Isti je očaj morao obuzeti i šesnaestogodišnjeg Ivana Ivanjija. Kada se sredinom 1945. vratio u Jugoslaviju odnosno u Novi Sad gde je u Srednjoj tehničkoj školi nastavio svoje školovanje da bi zatim kao i mnogi preživeli krenuo na studije arhitekture a zatim i germanistike u Veliki grad odnosno u  Beograd, Savez jevrejskih veroispovednih opština Jugoslavije je već do tada obnovio svoj rad (22. oktobra 1944). Čin ponovnog uspostavljanja Saveza koji će u narednom periodu učiniti mnogo za sve preživele pripadnike jevrejske zajednice je bio važan iz više razloga. Činom obnove kao i odlukama koje je donela nova jugoslovenska vlast odnosno vlast Demokratske Federativne Jugoslavije, a kojima je ukinuto antisemitsko zakonodavstvo iz vremena Kraljevine Jugoslavije, jevrejskoj zajednici je priznato pravo na ravnopravan život sa svim drugim građanima koje je potpuno ukinuto tokom Rata. Obnavljanje rada Saveza dva dana nakon oslobođenja Beograda a zatim osvećenje i početak rada Sinagoge u u Kosmajskoj ulici br. 19. u Beogradu (danas u ulici Maršala Birjuzova), 2. decembra 1944,  je bilo od posebne važnosti za okupljanje razorene jevrejske zajednice koja se u većini mesta i gradova u Srbiji i Jugoslaviji nije mogla obnoviti. Okupljanje zajednice ne samo u Beogradu već i u drugim većim gradovima od kojih posebno treba izdvojiti: Novi Sad, Suboticu, Zagreb i Sarajevo je bilo neophodno kako zbog „udruživanja“ socijalnog kapitala preživelih tako i zbog stvaranja, po rečima istoričarke Olge Manojlović Pintar „zajednice fiktivnog srodstva“ koja je u isto vreme predstavljala pretpostavku kreiranja „zajednice sećanja“ – one čiju će jednu od najznačajnijih karika činiti pojedinci kakav je bio Ivan Ivanji odnosno svi oni koji su u procesu memorijalizacije Holokausta, komemoracije kako Jevreja tako i drugih civilnih žrtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, i pre nego što su javnim prostorom počele da dominiraju spomen ploče, spomenici, muzeji/memorijali, odigrali ogromnu ulogu za srpsko i jugoslovensko društvo u celini.

U vreme kada Ivan Ivanji dolazi na studije, Beograd postaje mesto stanovanja mnogih Jevreja koji su pre rata živeli u drugim mestima širom Jugoslavije. Savezu jevrejskih veroispovednih opština Jugoslavije se od početka 1945. do kraja 1946. godine prijavilo 2290 osoba koje su živele na teritoriji Jevrejske opštine Beograd a koje pre Rata nisu nisu bile naseljene na teritoriji Grada. Starosna struktura pripadnika jevrejske zajednice kojoj (ni)je Ivanji pripadao je potvrđivala prisustvo pre svega mladih godišta odnosno baš onih generacija koje su Ivanjijevoj bile bliske. Među pripadnicima „zajednice fiktivnog srodstva“ je bilo najmanje dece i straih prema kojima su zločinci bili posebno nemilosrdni. Ako se uzme u obzir da su deca ratni siročići  napustila Jugoslaviju iselivši se u Izrael 1948. godine prvom alijom koja je upravo zbog značajnog broja dece dobila ime  „Dečija alija“, potpuno je jasno da se ne samo život  već i sećanje jevrejske zajednice u ratom porušenoj Jugoslaviji gradilo oko pojedinaca koji su pripadali mlađim i srednjim godištima. Sa jedne strane radilo se o osobama koje su se iz rata vratile sa teškim traumama. Opšte stanje zdravlja pripadnika jevrejskog naroda, kako psihičko tako i fizičko je bilo izuzetno loše. Krajem 1945. godine, Savez jevrejskih veroispovednih opština Jugoslavije je formirao komisiju sastavljenu od jevrejskih lekara svih profila koja je u narednim mesecima imala zadatak da ispita zdravstveno stanje svih preživelih kao i da preporuči lečenje. Fizičko i mentalno stanje preživeih pripadnika zajednice je bilo toliko loše da je, kako piše istoričarka Mladenka Ivanković, postojao „prećutni dogovor da se, u prvo vreme, o Holokaustu ne priča bez preke potrebe“. Citirajući u svom radu o povratnicima, deo intervjua sa osobom koja je preživela Holokaust, a koji se čuva u fondu Prdsedničke komisije Arhiva Jevrejskog istorijskog muzeja, istoričarka Ivanković je navela: „Uspomene na doba Holokausta bile su sveže, proces repatrijacije još nije bio završen i sa svakim novim dolaskom grupa bivših logoraša one su bile ponovo obnavljane, a eho preživelih užasa dugo nije mogao da se smiri i utihne. Za veliki uspeh se smatralo to što je među povratnicima iz logora bio smanjen broj samoubistava“. Kada govorimo o preživelima, radilo se i o osobama koje su zahvaljujući svom predratnom „kapitalu“ mogle da se uključe u posleratnu svakodnevicu. Učenici i studenti su se vratili u školske klupe i na fakultete. Svi stručno osposobljeni i kompetentni među kojima je bilo dosta fakultetski obrazovanih ljudi odmah su počeli da rade. Sa jedne strane vezani za zajednicu koja se i formalno u prvim danima posle rata obnavljala, sa druge strane integrisani u ostatak društva kome su pripadali i drugi koji su osetili sve strahote rata, pripadnici jevrejske zajednice, koja će se dodatno „osuti“ iseljavanjem u Izrael u periodu od 1948. do 1953. godine, počeli su da grade „zajednicu sećanja“ kako na one koji su stradali u Holokaustu tako i na svoj predratni život. U nedostatku drugih mehanizama sećanje na „diskontinuitet“ će postati polazna osnova za potvrđivanje vekovnog kontinuiteta i prisustva na celom jugoslovenskom prostoru. Konstituisanje zajednice kroz sagledavanje sopstvenog traumatičnog iskustva ali i kroz solidarnost sa društvom u celini biće važna pretpostavka potvrđivanja još jednog odnosno jugoslovenskog identiteta.

Iako je politika sećanja na žrtve Drugog svetskog rata u posleratnoj jugoslovenskoj državi bila fokusirana na borce i borkinje odnosno na poginule partizane i partizanke, pripadnike Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije što je za posledicu imalo potiskivanje sećanja na civilne žrtve rata pa samim tim i na žrtve Holokausta, malobrojni pripadnici preživele jevrejske zajednice neumorno su gradili „arhivu sećanja“ koja će u narednim decenijama, sve do dana današnjeg, služiti kao važna osnova za građenje zvanične politike sećanja na žrtve Holokausta. „Arhiva sećanja“ se gradila kroz potragu za slučajno sačuvanim materijalnim tragovima „bivšeg života“ ali i kroz rad Komisije za utvrđivanje ratnih zločina okupatora i njihovih pomagača kao i kroz rad rejonskih odbora Saveza udruženja boraca Narodnooslobodilačkog rata čiji su fondovi do dana današnjeg ostali jedna od najznačajnijih baza za prepoznavanje svih pripadnika „bivše“ ali i „buduće“ zajednice. „Proizvodnja“, kako ističe istoričarka Olga Manojlović Pintar, „kolektivnog identiteta, izgradnja zajedničkog jednog i nedeljivog sećanja na nasleđe Drugog svetskog rata“ pored sve intenzivnijeg pritiska javnosti od sredine 50-ih godina 20. veka je doprinela većoj  „inkluzivnosti“ žrtve Drugog svetskog rata. Baš u ovo vreme, na kulturnu scenu socijalističke Jugoslavije, države koja je svoje kulturne politike i prakse prepoznavala kao izuzetne odnosno kao one koje u sklopu politike obrazovanja i vaspitanja ali i u javnom prostoru treba, društvo u celini, da provedu kroz traumatično iskustvo stradanja kako boraca tako i civila u Drugom svetskom ratu, na književnu scenu stupa grupa mladih pisaca među kojima se posebno ističe Ivan Ivanji. U intervjuu koji je dao beogradskom nedeljniku Vreme, decembra 2017. pod naslovom identičnom naslovu njegove prve zbirke pesama iz 1950 (Beograd: Novo pokoljenje), Živeću uvek prolećem, Ivanji kaže: „Moje prve pesme objavljene posle rata bile su čisto fraziranje u rimama, ali mi je sa današnjeg stanovišta zanimljivo koliko su odisale optimizmom, do koje mere sam se osećao pobednikom“.

„Ja ću uvek živeti prolećem.

Ako i vekovi prođu do smrti

umreću star devetnaest leta“ pisao je Ivanji u svoj prvoj zbirci poezije objavljenoj dve godine pošto je u lokalnom, subotičkom listu (1948) odnosno tri godine nakon izlaska iz logora, objavio svoju prvu pesmu.

Četiri godine kasnije (1954), Ivan Ivanji je za beogradsku Prosvetu objavio svoj prvi veliki roman, Čoveka nisu ubili. „Zajednica fiktivnog srodstva“ se tada proširila kroz dela svih onih koji već u pedesetim prepoznaju stradanja u zatvorima i logorima kao jednu od najznačajnijih tema srpske i jugoslovenske književnosti druge polovine 20. veka. Na samom početku, među piscima su se posebno istakli: Velibor Gligorić, Kuća smrti (Beograd: Prosveta 1945; Beograd: Prosveta 1952), Janko Đonović, Hronike i putopisi (Cetinje: Narodna knjiga 1950), Jožef  Debreceni, Hladni krematorijum: roman Aušvica (Beograd: Prosveta 1951), Dušan Azanjac, Stigli smo u Norvešku (Beograd: Prosveta 1952), Drago Čolaković, Logori ljudskog uništenja (Beograd: Prosveta 1952), Janko Đonović, Na leđima Apenina (Beograd: Prosveta 1953), Andrej Deak, Pod žutom trakom (Beograd: Prosveta 1953), Vlastimir Popović, Niš-Sajmište-Trepča (Beograd: Prosveta 1954), Stevan Jakovljević, Krvava avlija (Beograd: Prosveta 1958), Magda Bošan Simin, Kad višnje procvetaju (Novi Sad: Forum 1958) ali i već pomenuti Đorđe Lebović koji zajedno sa Aleksandrom Obrenovićem piše dramu Nebeski odred. Drama Nebeski odred u izvođenju Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada je 1957. godine dobila Sterijinu nagradu za savremenu domaću dramu i kostim. Iste godine, Drama je postavljena na repertoar Ateljea 212. Premijera predstave u režiji Huga Klajna je izvedena 12. juna 1957. Četiri godine kasnije (1961) premijerno je prikazan film Nebeski odred u režiji Boška Boškovića i Ilije Nikolića (Lovćen film).

Moj omiljeni roman Ivana Ivanjija se zove Milijarder. Napisan je i objavljen u izdanju beogradske Lagune, šezdeset godina nakon prvog velikog Ivanjijevog romana. U podnaslovu romana koji na duhovit način prati sudbinu Vladimira Konstantinovića (alijas Vadim Konstantini), čoveka koji posle neuspešne novinarske karijere u socijalističkoj Jugoslaviji, nezadovoljan sistemom u kome ne može da se obogati, odlazi u inostranstvo i osniva lanac restorana čije je glavno jelo pasulj, nosi podnaslov – Roman o smislu i besmislu bogatstva. Roman se završava rečoma: „Isuviše pitanja? Nedovoljno odgovora? Ali ko će na kraju da nasledi Vadimove milijarde ako nije stigao da zapiše poslednju volju? Sve mi se čini da nije. Svejedno. San o Otoku u Južnom moru je nedeljiv, zbog toga ostaje svačiji. Nikakav testament u tom pogledu ništa ne bi mogao da promeni“.

Zbogom Ivane.

Foto: Josip Broz Tito and Ivan Ivanji. Photo: Courtesy of Ivan Ivanji.

SANJA PETROVIĆ TODOSIJEVIĆ

VIŠA NAUČNA SARADNICA INSTITUTA ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE. BAVI SE DRUŠTVENOM ISTORIJOM SRBIJE I JUGOSLAVIJE U PERIODU POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA S POSEBNIM OSVRTOM NA ISTORIJU DETINJSTVA I ISTORIJU OBRAZOVANJA KAO I ISTORIJOM DRUGOG SVETSKOG RATA S POSEBNIM OSVRTOM NA MASOVNE ZLOČINE I HOLOKAUST KAO I POLITIKU KOLABORACIONISTIČKE UPRAVE NA TLU NEMAČKE OKUPACIONE ZONE U SRBIJI.